Һайран (Ишембай районы)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ауыл
Сайраново
башҡ. Һайран
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан Республикаһы

Муниципаль район

Ишембай

Ауыл биләмәһе

Һайран

Координаталар

53°26′49″ с. ш. 56°23′48″ в. д.HGЯO

Элекке исеме

Моталлап

Халҡы

339[1] кеше (2010)

Конфессиональ составы

мосолмандар

Этнохороним

һайрандар

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Почта индексы

453225

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

02, 102

ОКАТО коды

80 231 860 001

ОКТМО коды

80 631 460 106

ГКГН номеры

0667224

Сайраново (Рәсәй)
Сайраново
Сайраново
Һайран (Ишембай районы) (Башҡортостан Республикаһы)
Сайраново
Һайран (Ишембай районы) (Ишембай районы)
Сайраново

Һайран (рус. Сайраново) — Башҡортостандың Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 339 кеше[2]. Һайран ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 453225, ОКАТО коды — 80231860001.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һайран — азнайҙарҙың төп халҡы. 1795 йылда 79 йорт хужалығының һәр береһендә уртаса 5,5 кеше йәшәй. Уҙған быуат уртаһында 130 йорттоң һәр береһендә 7,6 кеше йәшәгән. Һуңынан ихатала халыҡ һаны кәмей. Быны халыҡтың ҙур тырышлығын талап иткән кантон хакимиәтенең бөтөрөлеүе менән аңлаталар. Бәләкәй ғаиләләр бер ихатала берләшеп, ҡатмарлы ғаилә булдыра, шуның менән ихата халҡын арттыра. Был файҙалы була: хәрби хеҙмәтте башҡарыу еңелерәк була (элек ғаилә бер яугир ҡуя, хәҙер бер ихатала берләшкән ғаиләнән — шулай уҡ бер) һәм башҡа бурыстарҙы үтәү. Кантондар бөтөрөлөү һәм хәрби синыфтан граждандар класына күсеү менән ҡатмарлы ғаиләләр һәр береһе 5-6 кешенән торған бәләкәй ғаиләләргә тарҡала. 1920 йылда 250 ихатаның һәр береһендә яҡынса 5 кеше йәшәгән.

Ауыл Юрматы улусы старшинаһы булып хеҙмәт иткән Һайран Сәйетов исемен йөрөтә. Шулай уҡ Мопсалан булараҡ теркәлгән. Һайран — Пугачев полковнигы. 1773 йылдың октябрь аҙағында шул уҡ улустың старшинаһы Көҫәпҡол Азатов менән бергә Стәрлетамаҡ районында хөкүмәттең язалау командаһынан айырылып, баш күтәреүселәр яғына сыға. 1774 йылдың декабренә тиклем Сәйетов баш күтәреүселәр ғәскәрҙәре1 составында һуғышыуын дауам итә. Ихтилалда ҡатнашыусыларҙың күбеһе кеүек, Һайран Сәйетов та Екатерина II Манифесы менән ғәфү ителә һәм XVIII быуаттың 70-80-се йылдарында ла. старшина булып ҡала. Старшина булараҡ уның тураһында һуңғы документ 1790 йылға ҡарай. Һайрән Сәйетовҡа тиклем ауылды Моталлап тип атағандар. Моталлап Кульчуков шулай уҡ XVIII быуаттың уртаһы һәм 60-сы йылдарында Юрматы улусының старшиналарының береһе була. Һайрандың Байымбет (1760 йылғы) һәм Ирәле (1773 йылда тыуған) улдары поход старшинаһы һәм есаул булып хеҙмәт иткәндәр.

Был ауылда йәшәүселәр малсылыҡ, тәү сиратта йылҡысылыҡ, шулай уҡ һөнәрселек һәм игенселек менән шөғөлләнгәндәр. 1839 йылда 818 кеше йәшәгән 123 йортта 1945 ат, 1052 һыйыр, 776 һарыҡ, 567 кәзә булған. Ауылда 209 умарта һәм 232 солоҡ булған. Өс йылдан һуң халыҡ 334 бот көҙгө һәм 2192 бот яҙғы иген сәскән. 2 мәсет, 2 училищще, һыу тирмәне булған[3].

1906 йылда 2 мануфактура һәм 3 бакалея кибете, мөгәзәй, 3 һыу тирмәне, тимерлек иҫәпкә алынған. Шөғөлдәр араһында күн эше һәм тоҡ тегеү теркәлгән.

Хәҙерге осор[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һайран ауыл Советына ҡарай. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, «Ҡарлуғас» балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана бар[4]. Революцияға тиклем Һайранда ике мәсет булған. 1937 йылда улар һүтелә. 2010 йылда яңы «Йәмилә» мәсете асыла. Уны Фәхретдиновтар һәм Абдуллиндар ғаиләләре төҙөй[5].


Халыҡ һаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө Бөтә халыҡ Ир-егеттәр Ҡатын-ҡыҙҙар Ир-егеттәр өлөшө (%) Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август 1193
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар 865
1959 йыл 15 ғинуар 759
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар 338
2002 йыл 9 октябрь 319
2010 йыл 14 октябрь 339 168 171 49,6 50,4

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Географик урыны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл урманлы тау һырты итәгендә Шиҙе йылғаһы буйында урынлашҡан. Һайран менән Арлар араһында Шиду впадает Ҡарамалыҡ йылғаһы Шиҙе йылғаһына ағып төшә. 2 км төньяҡ-көнбайышта Бишағас йылғаһы ағып үтә.

Һайран юл селтәре көсһөҙ булған урында урынлашҡан. Бөтә юлдар — урындағы:

Алыҫлығы:[6]

  • Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 30 км
  • Яҡындағы тимер юл станцияһы (Салауат): 51 км

Иң яҡын ауыл — Арлар: 0,3 км.

Урамдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урам исеме[7]:

  • Нәҙершин урамы (рус. улица Надршина)
  • Совет урамы (рус. улица Советская)
  • 1-се Май урамы (рус. улица Первомайская)
  • Урал урамы (рус. улица Уральская)

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]