Мораҙым (Ауырғазы районы)

«Айыҡ ауыл» конкурсы еңеүсеһе

Ауыл
Мораҙым рус. Мурадымово
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башкортостан
Муниципаль район	Ауырғазы
Ауыл советы	Михайловка
Координаталар	53°56′34″ с. ш. 55°31′08″ в. д.
Халҡы	↘773 кеше (2010)
Милли состав	башҡорттар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453475
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 205 825 006
ОКТМО коды	80 605 425 111
ГКГН номеры	0037060
Мораҙым

Мораҙым (рус. Мурадым; элекке атамаһы Иҫке Мораҙым) — Башҡортостан Республикаһының Ауырғазы районындағы ауыл. Михайловка ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 773 кеше. Почта индексы — 453475, ОКАТО коды — 80 205 825 006.

Географик урыны

Аҡ Шишмә йылғаһы (Өршәк йылғаһы ҡушылдығы) буйында урынлашҡан

• Район үҙәгенә тиклем (Талбазы): 26 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Дәүләкән): 42 км

Тарихы

Мораҙым ауылы Меркет-Мең улусы старшиналарының береһе Мораҙым Сәйетмәмбәтовтың исемен йөрөтә. Бер ваҡыт ул Өршәк-меңдәрҙең башлығы булған. Мораҙым Пугачёв етәкселегендәге 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашҡан.

XVIII быуат аҙағында ауылда 23 йортта 138 кеше иәҫпләнгән. 60 йылдан һуң — 70 йортта 400 аҫаба башҡорт йәшәгән. Мораҙым һәм Турһәғәҙе ауылдарының туғанлыҡ бәйләнештәре тығыҙ була, был турала Мораҙым Байым етәкселегендә тәүгеһенән икенсеһенә 6 ғаиләнең күсенеүе һөйләй. Байым Мораҙымов 1760—1825 йылдарҙа йәшәй.

Сәйетмәмбәттең 3 улы була — Мораҙым, Исмәғтл, Кинйәкәй. Мораҙымлдың улдары — Ғәҙелша, Исламғол, Байым. Ғәҙелша улы Мираҫ (1773—1812) йорт старшинаһы, уның 1803 йылда тыуған улы Мөхәмәтхәсән. Исламғолдоң улдары — Исмәғил, Яхъя, Вәлит. Яхъя (1770—1826) — йорт старшинаһы, ике ҡатынынан улдары Улдары 1785 йылғы Ҡотлогилде, зауряд-сотник, 1793 йылғы Моратбаҡый була. Исмәғил Сәйетмәмбәтовтың ике улы — Ғайса (1806), Ибраһим (1808), Төхвәтулла (1824).

1777 йылғы Вәлит Мораҙымов — сотник, уның балалары — Нурмөхәмәт (1804), Батырша (1810), Йыһанша (1814), Ноғоман (1817), Кинйәбай (1823). Байым Мораҙымовтың (1760—1825) улдары — Ҡотлогилде (1785), зауряд-сотник, Моратбаҡый. Ҡотлогилденең улдары — Ҡотлобай (1811), Ҡотлоюл (1833). Моратбаҡыйҙың улдары — Искәндәр (1819), Шаһиәхмәт (1822), Шәңгәрәй (1825), Шаһимәрҙән һәм Әхмәтгәрәй (икеһе лә 1834 йылғы).

Исмәғил Сәйетмәмбәтовтың 2 улы — Ҡотлой һәм Килсура.

Ҡотлойҙоң 4 улы — өлкән улы Хашим, уның балалары — Көҫәпҡол (1776, уның улы — Абделхалиҡ), Усман (1778, уның улы — Нәҙерша), Мөхәмәтша (1800).

Ҡотлойҙоң икенсе улы Килдеғол (1754—1827), үҙ балалары булмай, аҫырауға алған улы Хәбибулла, уның улы — Баймырҙа.

Ҡотлойҙоң өсөнсө улы — Шаммас (1762), йорт старшинаһы ярҙамсыһы. VIII рәүиз осоронда ул иҫән була. Шаммастың улдары — зауряд-есаул Әбделнасир (1788), указлы мулла Абдулҡаһир (1791), зауряд-сотник Әбделлатиф (1802).

Ҡотлойҙоң 4-се улы — Ғүмәр (1771), уның улдары — Әбделвәхит (1793), Дәүләтша (1799), Ғәҙелша (1802, уның улдары Ғәли, Ғәлиулла), Дәүләтшаның улдары — Мөхәмәткәрим һәм Мөхәмәтрәхим.

Килсура Исмәғиловтың алты улы була, иң өлкәне — Бирҙеғол. Уның өлкән улы — Байрамғол (1775—1831), уның улы — Ҡотлосура (1801—1819).

Бирҙеғолдоң икенсе улы — Яманғол (1777—1826), уның улдары — Иҫәнбай (1809), Ҡәнзәбай (1826), шәжәрәләге Байғунды урынына. VII—VIII рәүиз материалдары буйынса Бирҙеғолдоң башҡа улдары булмай.

Килсураның икенсе улы Мухаметамин Килсурин (1761—1832). Уның улдары — Айытбай (1794, уның улдары — Аҡъюл, 1825), Аҡбулат (1829), Аҡдәүләт (1832).

Килсураның өсөнсө улы — Татлембәт (1768—1834). Уның улы — Аралбай (1813).

Килсураның дүртенсе улы — Яҡшембәт (1775—1825). Уның улдары — Иҫәнгилде (1791), Төхвәтулла (1800), Хисмәтулла (1800—1831). Иҫәнгилденең балалары — Алтынсура, Ҡужәхмәт, Ҡотләхмәт. Төхвәтулланың улы — Мәхәммәт (1833).

Килсураның бишенсе улы — Юлай (1778).

Килсураның алтынсы улы — Иҫәнгилде (1789). Уның улы — Аҫылбай (1829).

Килсураның шәжәрәлә күрһәтелгән етенсе улы Хоҙайбирҙе һәм уның улдары рәүиз материалдарында теркәлмәгән.

Был ауылдың башҡорттары ярым күсмә малсылыҡ, умартасылыҡ, сана, арба яһау менән шөғөлләнгән. Ужым иген тураһында әле белмәгәндәр. 1842 йылда 305 кешегә 1120 бот яҙғы иген сәселгән. Мәсет, училище, һыу тирмәне булған. XX быуат башында Яңы Мораҙым бүлендек ауылы барлыҡҡа килгәс, Иҫке Мораҙым тип теркәлгән, 2002 йылдан алып улар хәҙерге исем менән бергә иҫәпкә алына.

Әлеге ваҡытта Мораҙым ауылында урта мәктәп, табип амбулаторияһы, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар. .

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	661
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	533
1959 йыл 15 ғинуар	448
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	756
2002 йыл 9 октябрь	862
2010 йыл 14 октябрь	773	376	397	48,6	51,4

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — башҡорттар (100 %).

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Ревизия материалдары

1850 йылда һәм 1851 йылда Мораҙым ауылында рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Урамдары

• Тау урамы (рус. Горная улица)
• Крупская урамы (рус. улица Крупской)
• М.Ғафури урамы (рус. улица М.Гафури)
• Күпер урамы (рус. Мостовая улица)
• Октябрь урамы (рус. Октябрьская улица)
• Пушкин урамы (рус. улица Пушкина)
• Яр буйы урамы (рус. Прибрежная улица)
• С.Юлаев урамы (рус. улица С.Юлаева)
• 1-се С.Юлаев тыҡрығы (рус. 1-й переулок С.Юлаева)
• 2-се С.Юлаев тыҡрығы (рус. 2-й переулок С. Юлаева)
• Өршәк урамы (рус. Уршакская улица(
• Мәктәп урамы (рус. Школьная улица)

Билдәле шәхестәре

• Ишмырҙин Ғәли Мөхәмәтйән улы (1903—1942) — лётчик-һынаусы, майор. Өфө аэроклубының беренсе етәксеһе. Башҡорттарҙан һәм Башҡортостандың беренсе лётчигы.
• Мырҙабаева Флүзә Рәжәп ҡыҙы (25.09.1950) — журналист, шағир. 1996 йылдан Журналистар, 1999 йылдан — Яҙыусылар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2003). Шәһит Хоҙайбирҙин (2000) һәм Ғәлимйән Ибраһимов (2001) исемендәге премиялар лауреаты.
• Нәҙершина Фәнүзә Айытбай ҡыҙы (7.02.1936) — хеҙмәт ветераны, ғалим-фольклорсы. 1962 йылдан хәҙерге Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ғилми хеҙмәткәре, 1973 йылдан — өлкән, 1999 йылдан — төп, 2005 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Филология фәндәре докторы (1998). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Башҡорт АССР-ының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1987). Салауат Юлаев ордены кавалеры (2007).
• Ҡудашев Шамил Закир улы (рус. Кудашев ШамильЗакирович; (26.05.1952) — сәйәсмән, уҡытыусы, балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе тренеры. Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы, Рәсәйҙең Почетлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре.
• Килдин Салауат Әмирхан улы (16.06.1952) — дәүләт хеҙмәте ветераны. 1981 йылдан Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Эштәр идаралығының яуаплы хеҙмәткәре; 1988 йылдан — Башҡорт АССР-ының Телевидение һәм радио тапшырыуҙары буйынса дәүләт комитеты рәйесе һәм Башҡортостан телерадиокомпанияһының генераль директоры; 1997 йылдан хәҙерге Элемтә өлкәһен күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәттең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралыҡ етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994). Салауат Юлаев ордены кавалеры (2007)

Ауыл ваҡытлы матбуғатта

• Мораҙымда бар… Сынтимер самолеты. Азамат Әбүталипов. «Киске Өфө» гәзите, 2013 йыл, 12-се һан.

Тәбиғәт ҡомартҡылары

• Мораҙым мәмерйәһе

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

• Аҡ шишмә йылғаһы
• Сыбы тауы
• Һалабаш күле

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)

Һылтанмалар

• Мораҙым (Ауырғазы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• 1850 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
• 1851 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
• 1816 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
• Мурадымово на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.) (Тикшерелеү көнө: 8 сентябрь 2019)