Талбазы (Ауырғазы районы)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ауыл
Талбазы
рус. Толбазы
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан

Муниципаль район

Ауырғазы

Ауыл советы

Талбазы

Координаталар

54°00′21″ с. ш. 55°53′39″ в. д.HGЯO

Нигеҙләнгән

1747

Халҡы

10 114[1] кеше (2010)

Конфессиональ составы

мосолмандар-сөнниҙәр, православие динен тотоусылар

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Телефон коды

+7 34745

Почта индексы

453480, 453481

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

02, 102

ОКАТО коды

80 205 846 001

ОКТМО коды

80 605 446 101

ГКГН номеры

0526341

Талбазы (Рәсәй)
Талбазы
Талбазы
Талбазы (Ауырғазы районы) (Башҡортостан Республикаһы)
Талбазы

Талбазы (рус. Толбазы) — Башҡортостандың Ауырғазы районындағы ауыл, район үҙәге. Талбазы ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 10114 кеше[2][3]. Почта индексы — 453480, ОКАТО коды — 80205846001.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл Өфөнән көньяҡҡа 78 саҡрым алыҫлыҡта һәм Стәрлетамаҡтан төньяҡҡа табан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылдың майҙаны: 1221,097 га.

Ауыл рельефы тулҡынлы-убалы, уйпатлыҡтарҙа быуалар һәм күлдәр урынлашҡан. Ауыл территорияһында тәбиғи күлдәр бар: Эскәрекүл, Ауылкүл, Арғыкүл, Урал һәм башҡалар. Һыу үткәргестәр ҡоролғанға тиклем күлдәр халыҡ өсөн төп эсәр һыу сығанағы булған.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Талбазы ауылына 1735 йылда 1734—1744 йылдарҙағы Ырымбур экспедицияһы начальнигы И. К. Кирилов күрһәтмәһе буйынса почта ямы булараҡ нгеҙ һалына. 1742 (башҡа мәғлүмәт буйынса 1747 йылдан), типтәрҙәр һәм мишәрҙәр Меркет-Мең улусының аҫаба башҡорттарынан оброк түләү шарты менән ер алып, керҙәшлек килешеүе төҙөгәндән һуң, билдәле була. Типтәрҙәр 5-се һәм 7-се командаларға ҡарай. Бында Түбәнге Новгород губернаһының Ҙур Ҡыҙыл Яр (Большой Красный Яр) ауылынан күсеп килгән хеҙмәтле татарҙар ҙа була. Һуңынан уларҙың күбеһе Баҡай Түрһәғәҙе ауылына күсенә.

1779 йылда шундай уҡ килешеү менән — яһаҡлы татарҙарҙың яңы төркөмө килә. 1795 йылда улар 30 кеше, 64 йылдан һуң Талбазыла 3 мишәр һәм 40 типтәр йорто иҫәпләнә, унда 258 ир-ат һәм 267 ҡатын-ҡыҙ йәшәй. 1795 йылда 5 яһаҡлы һәм 20 хеҙмәтле татар Баҡай Түрһәғәҙе ауылына күсенә[4].

1865 йылға тиклем ауыл Ырымбур губернаһының Стәрлетамаҡ өйәҙенә ҡараған. Уны бүлгәндән һуң 1865 йылда Талбазының ике өлөшөнә Өфө губернаһының Стәрлетамаҡ өйәҙенә ҡарай башлай. 1865 йылда Талбазыла (Ғәҙелморатта) 64 йортта 570 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет, училище, почта станцияһы булған.

1906 йылда мәсет, 3 бакалея кибете, запас иген һааҡлай торған мөгәзәй, почта бүлексәһе теркәлгән. XIX быуат аҙағында Талбазыға — XVIII быуат уртаһында нигеҙләнгән Ғәҙелморат ауылы, 1983 йылда 1893 йылда нигеҙләнгән Софиполь ауылы ҡушылған[5].

1930 йылдан алып ауыл Яңы Ҡарамалы районына инә.

1940 йылда район Ауырғазы тип үҙгәртелә, ә Талбазы уның административ үҙәге итеп билдәләнә.

Бөгөнгөһө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҡтисады

Ауыл хужалығын хеҙмәтләндереүсе тармаҡ предприятиелары һәм ауыл хужалығы продукцияһын эшкәртеүсе предприятиелар урынлашҡан. 3 кирбес заводы, урман хужалығы, һөт заводы, аҙыҡ-түлек комбинаты эшләй.

Транспорты

Ауыл аша Өфө-Ырымбур федераль юл (автоюл) үтә

Социаль өлкә

Ауылда башлыса бер ҡатлы ағас һәм кирбес йорттар төҙөлгән; шулай уҡ ике һәм өс ҡатлы йорттар бар. Ул көньяҡ-көнбайыш, төньяҡ, көнсығыш, шулай уҡ «Софиполь» биҫтәләренә бүленгән. Иң оҙоно — Ленин урамы, ул бөтә ауыл буйлап төньяҡтан көньяҡҡа һуҙылған.

Ауыл тулыһынса электрлаштырылған, радиолаштырылған. Күп фатирлы йорттарҙы, производство объекттарын, учреждение һәм ойошма биналарын йылылыҡ менән тәьмин итеү тәбиғи газға күсерелгән үҙәк һәм квартал ҡаҙанлыҡтары менән тәьмин ителә. Күп йорттар газ менән йылытыла. Һыу үткәргес эшләй.

Мәғариф һәм мәҙәниәт

Талбазы лицейы, урта һәм төп мәктәп, һөнәри лицей һәм башҡорт гимназияһы, Б.Ғайсин исемендәге балалар музыка мәктәбе, 6 балалар баҡсаһы, район үҙәк дауаханаһы, район мәҙәниәт йорто (6 халыҡ художество үҙешмәкәр коллективы, шул иҫәптән, Ауырғазы халыҡ театры), үҙәк район китапханаһы, балалар китапханаһы, балалар ижады үҙәге, балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе, Ауырғазы тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейы эшләй. Мәсет, сиркәү бар[6].

Халыҡ һаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө Бөтә халыҡ Ир-егеттәр Ҡатын-ҡыҙҙар
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август 1800
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар 3201 1565 1636
1959 йыл 15 ғинуар 2550 1076 1474
1970 йыл 15 ғинуар 4438 2100 2338
1979 йыл 17 ғинуар 6810 3457 3353
1989 йыл 12 ғинуар 9022 4312 4710
2002 йыл 9 октябрь 10164 4843 5321
2010 йыл 14 октябрь 10114 4740 5374
Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — татарҙар (62,1 %), сыуаштар (15,2 %), башҡорттар (10,2 %)[7].

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Ревизия материалдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1850 йылда[8] Талбазы ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Урамдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Еңеүҙең 50 йыллығы урамы рус. улица 50 лет Победы
  • 7 Ноябрь урамы рус. улица 7 Ноября
  • 8 Март урамы рус. улица 8 Марта
  • Бәхти Ғәйсин урамы рус. улица Бахти Гайсина
  • Бикташев урамы рус. улица Бикташева
  • Вәлитов урамы рус. улица Валитова
  • Яҙғы урам рус. Весенняя улица
  • Волочаев урамы рус. Волочаевская улица
  • Көнсығыш урамы рус. Восточная улица
  • Гагарин урамы рус. улица Гагарина
  • Ғәликәйев урамы рус. улица Галикеева
  • Гәрәев урамы рус. улица Гареева
  • Гоголь урамы рус. улица Гоголя
  • Грибоедов урамы рус. улица Грибоедова
  • Гөлнәҙек урамы рус. улица Гульназек
  • Алыҫ урам рус. Дальняя улица
  • Юлсылар урамы рус. улица Дорожников
  • Дуҫлыҡ урамы рус. улица Дружбы
  • Имәндәр урамы рус. улица Дубки
  • Завод урамы рус. улица Заводская
  • Көнбайыш урам рус. Западная улица
  • Төҙөүсе урамы рус. улица Зодчего
  • Ибраһимов урамы рус. улица Ибрагимова
  • Интернациональ урам рус. улица Интернациональная
  • Ишмырҙин урамы рус. улица Ишмурзина
  • К.Иванов урамы рус. улица К.Иванова
  • Киров урамы рус. улица Кирова
  • Коллектив тыҡрыҡ рус. Коллективный переулок
  • Колхоз урамы рус. Колхозная улица
  • Комаров урамы рус. улица Комарова
  • Косенко урамы рус. улица Косенко
  • Крупская урамы рус. улица Крупская
  • Мәҙәниәт урамы рус. Культурная улица
  • Курчатов урамы рус. улица Курчатова
  • Кутузов урамы рус. улица Кутузова
  • Ленин урамы рус. улица Ленина
  • Урман урамы рус. Лесная улица
  • Лира Шарипова урамы рус. улица Лиры Шариповой
  • Логачев урамы рус. улица Логачева
  • Ломоносов урамы рус. улица Ломоносова
  • Болон урамы рус. Луговая улица
  • М. Ғафури урамы рус. улица М.Гафури
  • М.Горький урамы рус. улица М.Горького
  • Макаренко урамы рус. улица Макаренко
  • Малахов урамы рус. улица Малахова
  • Матросов урамы рус. улица Матросова
  • Маяковский урамы рус. улица Маяковского
  • Мирсәйетов урамы рус. улица Мирсаитова
  • Йәштәр урамы рус. Молодежная улица
  • Ноғоманов урамы рус. улица Нагуманова
  • Нәҙир Сәғәҙиев урамы рус. улица Надира Сагадиева
  • Николаев урамы рус. улица Николаева
  • Яңы Өфө урамы рус. Ново-Уфимская улица
  • Өлгөлө урам рус. Образцовая улица
  • Көҙгө урам —рус. Осенняя улица
  • Островский урамы рус. улица Островского
  • Парк урамы рус. Парковая улица
  • Партизан урамы рус. Партизанская улица
  • Беренсе Май урамы рус. Первомайская улица
  • Баҫыу урамы рус. Полевая улица
  • Дөрөҫлөк урамы рус. улица Правды
  • Дөрөҫлөк тыҡрығы рус. переулок Правды
  • Пушкин урамы рус. улица Пушкина
  • Р.Әхтәмов урамы рус. улица Р.Ахтямова
  • Шатлыҡ урамы рус. Радостная улица
  • Йәйғор урамы рус. Радужная улица
  • Миләш урамы рус. Рябиновая улица
  • С.Лазо урамы рус. улица С.Лазо
  • С.Юлаев урамы рус. улица С.Юлаева
  • Сабитов урамы рус. улица Сабитова
  • Яҡты тыҡрыҡ рус. Светлый переулок
  • Азатлыҡ урамы рус. улица Свободы
  • Төньяҡ тыҡрыҡ рус. Северный переулок
  • Ауыл урамы рус. Сельская улица
  • Сергеев урамы рус. улица Сергеева
  • Совет урамы рус. Советская улица
  • Ҡояш урамы рус. Солнечная улица
  • Софиополь урамы рус. Софиопольская улица
  • Социалистик урамы рус. Социалистическая улица
  • Төҙөлөш урамы рус. Строительная улица
  • Суворов урамы рус. улица Суворова
  • Титов урамы рус. улица Титова
  • Тыныс урам рус. Тихая улица
  • Хеҙмәт урамы рус. Трудовая улица
  • Туҡаев урамы рус. улица Тукаева
  • Уңышлы урамы рус. Успешная улица
  • Уңайлы тыҡрыҡ рус. Уютный переулок
  • Фрунзе урамы рус. улица Фрунзе
  • Химиктар урамы рус. улица Химиков
  • Игенселәр урамы рус. улица Хлеборобов
  • Сәскә урамы рус. Цветочная улица
  • Чанышев урамы рус. улица Чанышева
  • Чапаев урамы рус. улица Чапаева
  • Чкалов урамы рус. улица Чкалова
  • Шайморатов урамы рус. улица Шаймуратова
  • Шевченко урамы рус. улица Шевченко
  • Мәктәп урамы рус. Школьная улица
  • Энергетиктар урамы рус. улица Энергетиков
  • Энтузиастар урамы рус. улица Энтузиастов
  • Йәғәфәров урамы рус. улица Ягафарова[9].

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фоторәсемдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Видеояҙмаларҙа[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • YouTube сайтында Видео Сабантуй — 2021 в с. Толбазы Аургазинского района
  • YouTube сайтында Видео Встреча гостей IV Всемирной фольклориады в Аургазинском районе

Иҫтәлекле урындары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Тыл эшсәндәре һәйкәле[14]

Тирә-яҡ мөхит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер-һыу атамалары

Йылға-күлдәр:

  • Эскәрекүл күле, «эскәре»- «төпкөлдәге» һәм «күл» тигән һүҙҙәрҙән яһалған[15]
  • Ауылкүл күле
  • Арғыкүл күле
  • Урал күле

Матбуғатта[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • В Толбазинскую райбольницу поступило новое оборудование[16], Ауырғазы хәбәрҙәре, 2 апрель 2022 йыл

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
  2. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
  3. Талбазы (Ауырғазы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  4. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 54. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  5. Талбазы (Ауырғазы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  6. Талбазы (Ауырғазы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  7. Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
  8. ревизия материалдары(недоступная ссылка)
  9. Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 3 по Республике Башкортостан
  10. Йәғәфәрова Г.Ғ.
  11. .Официальный сайт движения «Бесмертный полк». Дьяконова Мария Ивановна(недоступная ссылка) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 ноябрь 2018)
  12. Башҡорт энциклопедияһы — Әмирханова Ғәлиәбаныу (Миңлеғаян) Мосараф ҡыҙы(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 3 июль 2019)
  13. Фёдоров С. В.
  14. В с.Толбазы состоялось открытие памятника «Труженикам тыла». Муниципальный район Аргузинский район Республики Башкортостан (10 октябрь 2014). Дата обращения: 1 август 2021. 2021 йыл 1 август архивланған.
  15. Башҡортостан Республикаһы топонимдар һүҙлеге
  16. Аургазинский вестник

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]