Эстәлеккә күсергә

Макао

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Аомынь битенән йүнәлтелде)
'{{{Башҡортса исеме}}}
'
Макао гербы
Флаг {{{Герб урынына}}}
Государственный гимн Макао
Рәсми телдәр Португал теле, путунхуа[d] һәм кантонский диалект[d]
Территория
• Бөтәһе
27,2 
Процент воды            = 0 км²
Валюта Патака
Интернет-домен .mo[d]
Код ISO MO
МОК коды MAC
Телефон коды +853
Сәғәт бүлкәте Масай стандарт ваҡыты[d]

Мака́о йәки Аомы́нь ({{ҡытай|澳門|澳门|Àomén|Аомэнь}}, порт. Macau), тулы атамаһы — Макао махсус административ округы ({{ҡытай|澳門特別行政區|澳门特别行政区|Àomén Tèbié Xíngzhèngqū|Аомэнь тэбе синчжэнцюй}}, порт. Região Administrativa Especial de Macau) — Ҡытай Халыҡ Республикаһының махсус административ районы, донъяла иң күп халыҡлы төбәк, үҙенең казино һәм уйын индустрияһы менән билдәле, Лас-Вегастан ете тапҡырға ҙурыраҡ.

Халҡы 653 100 кеше тәшкил итә (2017 йылдың 31 декабренә)[1]. Рәсми телдәр — португал һәм ҡытай телдәре (күбеһенсә кантон диалекты файҙаланыла).

Макао махсус административ районы 1999 йылдың 21 декабрендә Португалияның Макао колонияһын бөтөрөү һөҙөмтәһендә ойошторола һәм ҠХР-ҙың ике махсус административ районының береһе була (икенсеһе — Гонконг). Быға тиклем 442 йыл дауамында, 1557 йылдан Макао менән Португалия идара итә. Ул Көнсығыш Азияла иң боронғо Европа колонияһы була. Төп законды 1993 йылдың мартында Бөтә Рәсәй халыҡ вәкилдәре йыйылышы хуплай һәм «бер ил — ике система» принцибына нигеҙләнә, йәғни берҙәм Ҡытай дәүләте сиктәрендә ике төрлө иҡтисади һәм юридик система һаҡлана. КХР составына инеп, Макао ҙур автономияға: үҙ закондары, хоҡуҡи, аҡса, таможня һәм иммиграция системалары, шулай уҡ халыҡ-ара ойошмаларҙа ҡатнашыу хоҡуғына эйә.

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Аомындың картаһы

Макао Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе яры буйында, Чжуцзян (Ынйы) йылғаһы дельтаһында урынлашҡан. Ул Макао ярымутрауы, Тайпа һәм Колоане утрауҙары биләмәләрен үҙ эсенә ала, уларҙың дөйөм майҙаны 30,8 км²)[2]. Боғаҙ аша Чжухай мегаполисы менән сиктәш.

Макао ярымутрауын көнсығышта Чжуцзян (Жемчужная) йылғаһы һәм көнбайышта Сицзян йылғаһы эстуарийы барлыҡҡа килтерә. Ер өҫтө күбеһенсә тигеҙ, ул диңгеҙ буйындағы ерҙәрҙең яйлап үҙгәреүе һөҙөмтәһендә формалаша.

Күп һанлы текә ҡалҡыулыҡтар элекке рельеф ҡалдығы булып тора. Ярымутрау элек утрау булған, әммә XVII быуатта материк менән тоташҡан. Башҡа ике утрау ҙа Макао менән автомобиль юлы һәм ике күпер менән тоташтырылған.

Макаоның майҙаны км²[2][3]
1980 1990 2005 2006 2007 2009 2012 2015 2016 2017 2018 2019
15,515 17,316 28,2 28,6 29,2 29,5 29,9 30,4 30,5 30,8 32,9 32,9

Территорияның күпселек өлөшө төҙөлгән, ауыл хужалығы ерҙәре, көтөүлектәр һәм урмандар юҡ, әммә йәшеллектәр 22,4 % тәшкил итә. Диңгеҙ кимәленән иң юғары бейеклек 172,4 метр тәшкил итә.

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Макао, Алисов классификацияһы буйынса, субтропик һәм субэкваториаль зоналар сигендә урынлашҡан, ә Кёппен классификацияһына ярашлы, дымлы субтропик климат зонаһында ғинуарҙың уртаса температураһы +14 °C-тан юғары, ә июлдә яҡынса +28 °C. Йыл һайын 2100 мм ашыу яуым-төшөм яуа.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C 17,7 17,7 20,7 24,5 28,1 30,3 31,5 31,2 30,0 27,4 23,4 19,6 25,2
Уртаса температура, °C 13,9 15,0 17,8 20,6 25,6 26,7 27,8 27,8 26,7 23,9 20 15,6 21,8
Уртаса минимум, °C 12,2 13,1 16,2 20,2 23,6 25,7 26,3 26,0 24,9 22,3 17,8 13,8 20,2
Яуым-төшөм нормаһы, мм 32 59 83 217 362 340 290 352 194 117 43 35 2123
Сығанаҡ: Weatherbase, SMG

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көньяҡ Ҡытай мәҙәниәтенең боронғо эҙҙәре беҙҙең эраға тиклем 4 — 2 мең йыл элек Колоан утрауында табылған — беҙҙең эраға тиклем 3 мең. Цинь династияһынан (б.э.т. 221—206) алып Макао биләмәһе уның Гуандун провинцияһы составына ингән. Кәм тигәндә V быуаттан Гуанчжоу һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азия араһында йөҙөүсе сауҙа суднолары был районды аралаш туҡталҡа сифатында файҙалана. 1277 йылда Макаола Ҡытай Сун династияһы вәкилдәре һәм уларҙың монгол баҫып алыуынан көньяҡҡа ҡасҡан эйәрсендәре һыйыныу таба. Улар территорияның беренсе даими халҡын барлыҡҡа килтерә һәм унда нығына ала. Был ваҡытта будда алиһәһе Гуаньинға бағышланған иң боронғо Ванся ғибәҙәтханаһы төҙөлә, ул. Артабан хакка ҡытайҙары көньяҡ провинцияларҙың сауҙа үҙәге булараҡ ҡыҙыҡһына. Мин династияһы осоронда (1368—1644) Макаоға Гуандун һәм Фуцзянь провинцияларының төрлө өлөштәренән балыҡсылар күсеп килә. А-ма ғибәҙәтханаһын төҙөйҙәр, унан «Макао» исеме алынған. Ҡытайҙың тағы бер «Аомынь» атамаһы ике ҡалҡыулыҡты хәтерләтә — Нантай һәм Бейтай.

XVI быуат башында Макао ҙур булмаған тораҡ пункт була. 1513 йылда португалдар беренсе тапҡыр Чжуцзян йылғаһы тамағына төшә, ә 1517—1518 йылдарҙа Хаоцзинао менән күрше була. Был Ҡытай властарының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм 1521 йылда португалдар Гуандун ярҙарынан ҡыуыла. Әммә 1536 йылда карап һәләкәтенән һуң Хаоцзинаоға Португалия сауҙагәрҙәре килә. 1553 йылда португалдар Макаола үҙҙәренең сауҙа посын булдыра.

Европалыларҙың Ҡытайҙың көньяҡ яры буйындағы башҡа утрауҙарға урынлашырға тырышыуы уңышһыҙлыҡҡа осрай, әммә Макао сәскә ата. Португалдар уны Гуанчжоу һәм Ҡытайҙың башҡа райондары, шулай уҡ Япония менән сауҙа итеү базаһы итеп файҙалана. Макаола португал һәм ҡытай сауҙагәрҙәре төпләнгән; Һиндостан һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азия менән сауҙа киң ҡолас ала. 1557 йылда йылда нығытылған торама һалына, ул административ яҡтан Португалия Һиндостанының бер өлөшөнә әүерелә. Макао рәсми рәүештә элеккесә Ҡытайға буйһона, ҡытайҙар император закондарына буйһона, ә Португалия территория өсөн 1573 йылдан алып ҡуртым хаҡы түләй.

Иезуиттар Макаола үҙ эшмәкәрлеген 1563 йылдан башлап алып бара. Әммә тәүге йылдарҙа миссионерҙарҙың ҡытайҙарҙы христиан диненә өндәүҙәре уңышҡа ирешмәй, сөнки улар, үҙҙәре ҡытай телен өйрәнеү һәм, ҡытай мәҙәниәтенә «күнегеү» урынына, ҡытайҙарҙың португал телендә һөйләшергә һәм йәшәргә өйрәнеүен теләй. Миссионерҙар ҡайһы берҙә Макаонан ситтә урынлашҡан «ҙур ергә» барып йөрөһә лә (башлыса, Макаонан португалдарға даими йәрминкәләргә йөрөргә рөхсәт ителгән Гуанчжоу порт ҡалаһына), уларҙың береһе лә шунда күпмелер ваҡытҡа төпләнә алмай. Был хәлдең тамырынан үҙгәреүе Алыҫ Көнсығыш иезуиттары лидеры Алессандро Валиньано исеме менән бәйле. 1578 йылда Макаоға килгәс, ул Ҡытайҙағы иезуиттарға Японияла һәм Һиндостанда эшләгән хеҙмәттәштәренән өлгө алырға, йәғни үҙҙәре эшләргә теләгән илдең ауыҙ-тел һәм яҙма телен үҙләштереүҙән башларға кәрәклеген билдәләй. Уның үтенесе буйынса Макаоға иезуиттар Орденының талантлы руханиҙары Мишель Микеле Руджери (1579) һәм Маттео Риччи (1582) ебәрелә, улар ҡытай телен яҡшылап өйрәнәләр һәм 1583 йылда илдең уртаһына, Чжаоцин ҡалаһына, күсенә алалар. Был бәләкәй генә башланғыстан ҡытайҙағы иезуит ойошмаһы үҫешә, Уның нигеҙе булып Макао ике быуаттан ашыу була[4].

Яйлап португалдар үҙ биләмәһенең сиктәрен киңәйтә башлай. 1582 йылда күрше Сяншань (хәҙер Чжуншань) өйәҙе менән ерҙе ҡуртымға алыу тураһында тәүге килешеү төҙөлә. 1586 йылда Макао ҡала үҙидаралығы хоҡуғына эйә була. Голландияның һөжүмдәре арҡаһында Португалия властары, Ҡытайҙан рөхсәт һорамайынса, ҡәлғә төҙөргә мәжбүр була. Тик 1670 йылда ғына Ҡытай властары ҡаланы таный.

1640 йылда Португалия Испаниянан айырылып сыҡҡандан һуң, Португалияның король династияһы Макаоға «Алланың иң тоғро ҡалаһы» тигән рәсми исем бирә. 1680 йылда беренсе португал губернаторы тәғәйенләнә. 1685 йылда Ҡытай Макаоны рәсми рәүештә тышҡы сауҙа порты тип таный, әммә үҙенең юғары власын талап итеүен дауам итә.

XVIII быуатта португалдар диңгеҙ территорияларын киптерә. Континент менән тик тар ҡомло муйын менән генә тоташҡан элекке Макао утрауы ысын ярымутрауға әүерелә. Таш биналар төҙөлә, 1568 йылда беренсе миссионерҙар тарафынан нигеҙ һалынған Шәфҡәтлелек йорто яңынан төҙөлә, Сан-Паулу соборы һәм башҡа биналар төҙөлә.

Ун етенсе һәм ун туғыҙынсы быуаттарҙа Макао элеккесә Португалияның Ҡытай, Япония, Филиппин, Көньяҡ-Көнсығыш Азия, Гоа, Мексика менән сауҙа итеү үҙәге була. Әммә XVII быуат уртаһында, португал диңгеҙ хакимлығы тарҡалғандан һуң, ҡала үҙенең сауҙа гегемонияһын юғалта. Бөйөк Британияның Гонконгты баҫып алыуы, шулай уҡ 1842 йылдан һуң Ҡытай порттарының тышҡы сауҙа өсөн асылыуы һөҙөмтәһендә Макаоның әһәмиәте кәмей.

1844 йылдың 20 апрелендә Макао Португалия Һиндостаны властарына буйһоноуҙан туҡтай һәм Португалияның Тимор колонияһы хакимиәтенә буйһона. Ҡытай уны үҙ территорияһы тип иҫәпләүен дауам итә һәм 1844 йылда АҠШ менән тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа тураһында килешеү төҙөй. Ванся ғибәҙәтханаһын ҡытайҙарҙың рәсмиҙәре сит ил кешеләре өҫтөнән күҙәтеү өсөн файҙалана. Әммә 1845 йылда Португалия, Ҡытайҙың беренсе опиум һуғышында еңелеүенән файҙаланып, Макаоны ирекле порт тип иғлан итә һәм ҡытайҙарҙың рәсми кешеләрен һәм һалдаттарын ҡыуып сығара. Әммә был ваҡытҡа Халыҡ-ара сауҙала Макаоның әһәмиәте ҡырҡа кәмей, сөнки Гонконг барлыҡҡа килә.

1849 йылда колониаль властар ҡуртым түләүҙәрен туҡтата, ҡытай таможняһын бөтөрә һәм территорияны Ҡытайҙан айырыу тураһында иғлан итә. Ҡытай яуап итеп губернатор Феррейра ду Амаралды үлтерә. Шул уҡ йылда Португалия Макао ярымутрауынан көнбайыштараҡ Ваньчжай утрауын баҫып ала, әммә 1887 йылда уны таҙарта. 1851 һәм 1864 йылдарҙа португалдар Тайпа һәм Колоан утрауҙарын үҙ биләмәләренә ҡуша. 1862 йылғы Тяньцзинь килешеүе Макаоны португал колонияһы тип таный, ләкин Ҡытай уны бер ҡасан да ратификацияламай. 1887 йылда ике ил Лиссабон протоколына ҡул ҡуя, был протокол Португалияның Макаоны «даими оккупациялауын һәм идара итеүен» раҫлай. Португалия «Макаоны һәм бойондороҡло территорияларҙы Ҡытай менән килешмәйенсә бер ҡасан да ситләмәҫкә» вәғәҙә итә. Шулай уҡ Тайпа менән Колоан Португалияға бирелә, әммә континенттағы сиктәр күҙҙә тотолмай. Яңы сауҙа һәм дуҫлыҡ килешеүе (1888) Португалияның Макао өҫтөнән суверенитетын таный, әммә Ҡытай уны ҡабаттан ратификацияламай. 1890 йылда колонияға Илья-Верди (Цинчжоу) утрауы ҡушыла, ул 1923 йылда диңгеҙҙән ҡоро ерҙе яулау һөҙөмтәһендә Макао ярымутрауы менән тоташа. 1897 йылда Макао Португалияның айырым колонияһы статусын ала.

1922 йылда Макаола Ҡытай халҡы менән Португалия властары араһында бәрелештәр була. 1928 йылдың апрелендә Ҡытай сит ил эштәре министрлығы Португалияға 1887 йылда килешеүҙе өҙөү тураһында хәбәр итә, әммә Лиссабон был белдереүҙе танымай.

1938 йылда Япония ғәскәрҙәре Гуанчжоуҙы һәм Гонконгты баҫып алғандан һуң, 1941 йылдың декабрендә Макао Көньяҡ Ҡытайҙа һуңғы нейтраль порт булып ҡала. Был осор колонияның ҡыҫҡа иҡтисади күтәрелешенә сәбәпсе була. 1943 йылда Япония биләмәне үҙ контроленә ала. Икенсе донъя һуғышы тамамланғас ҡына, Макао яңынан Португалия юрисдикцияһына күсә.

Һуғыштан һуңғы осорҙа колонияға Лиссабондан тәғәйенләнгән губернатор идара итә. Макао ҡалаһы Европа һәм Ҡытай өлөштәренә бүленә, өҫтәүенә һәр береһендә айырым администратор була. Мәктәптәрҙә уҡытыу шулай уҡ европалылар һәм ҡытайҙар өсөн айырым алып барыла.

ҠХР иғлан ителгәндән һуң (1949), уның хөкүмәте 1887 йылғы Лиссабон протоколын ғәмәлгә яраҡһыҙ тип иғлан итә. Ул Ҡытай биләмәһен кире ҡайтарыуҙы талап итә һәм был мәсьәләне Португалия менән һөйләшеүҙәр барышында тейешле ваҡытта хәл итергә әҙер булыуҙарын белдерә. Әммә Лиссабон үҙ милкенән баш тартырға йыйынмай. 1951 йылда Макао Португалияның «диңгеҙ аръяғы провинцияһы» тип иғлан ителә.

1960 йылдарҙан башлап Макаола даими рәүештә ҠХР-ҙың барлыҡҡа килеү көнө билдәләнә. 2008 йылда ул шулай уҡ халыҡ-ара йәйәү йөрөү көнөнә тап килә.
Губернатор Нобре ди Карвалью күпере

1966 йылда Макаола сыуалыштар башлана. ҠХР-ҙа «Мәҙәни революция» йоғонтоһонда булған Ҡытай студенттары ассоциацияһы Португалия полицияһы башлығын язаға тарттырыуҙы, репрессияларҙы туҡтатыуҙы һәм киләсәктә уларҙың ҡабатланмауын гарантиялауҙы талап итә.

1966 йылда Макаола сыуалыштар башлана. ҠХР-ҙа «Мәҙәни революция» йоғонтоһонда булған Ҡытай студенттары ассоциацияһы Португалия полицияһы башлығын язаға тарттырыуҙы, репрессияларҙы туҡтатыуҙы һәм киләсәктә уларҙың ҡабатланмауын гарантиялауҙы талап итә. Ҡытай был талаптарҙы хуплауын белдерә. Португалия губернаторы Жозе Нобре ди Карвальо (1966—1974) эвакуацияға әҙерләнә, әммә көрсөк компромисс нигеҙендә хәл ителә. 12 декабрҙә губернатор талаптарҙы ҡабул итә; Португалия властары Тайвань яҡлылар ойошмаларын һәм Континенттан ҡасаҡтар ассоциацияһын ябырға ризалаша.

1974 йылда Португалияла демократик революция еңгәндән һуң, Макао киң административ, иҡтисади һәм финанс автономияһына эйә була. 1976 йылдың яҙында Закондар сығарыу ассамблеяһы ойошторола. Уның ағзаларының күпселеген халыҡ һайлай, Португалия губернаторы Закондар сығарыу ассамблеяһы эшен етәкләй. 1989 йылдан алып 13 ағзанан торған Макао ҡала парламенты эшләй (3-һө губернатор тарафынан тәғәйенләнә, 10-һы һайлана). Башҡарма власты ете бүлектән (министрлыҡтарҙан) торған Хөкүмәт тормошҡа ашыра.

1979 йылдың февралендә Португалия һәм Ҡытай Халыҡ Республикаһы дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштыра, ә Ҡытай Макаоны «Португалия хакимиәте идаралығындағы Ҡытай территорияһы» тип таный. 1980 йылда Португалия губернаторы Мело Эгидио (1979—1981) беренсе тапҡыр Ҡытайҙа була; ике яҡ та Макао проблемаһын сисергә ынтыла. 1986 йылдың 20 майында Ҡытай менән Португалия һөйләшеүҙәр алып барырға саҡырған уртаҡ коммюникеға ҡул ҡуя. 1986 йылдың июненән 1987 йылдың мартына тиклем 4 тапҡыр һөйләшеүҙәр алып барыла, ә 1987 йылдың 13 апрелендә Пекинда Макао мәсьәләһе буйынса уртаҡ декларацияға ҡул ҡуйыла. Уны 1999 йылдың 20 декабренән 50 йыл мөҙҙәткә ҠХР-ҙың махсус административ районына әйләндереү ҡарала. 1993 йылдың мартында Милли халыҡ конгресы буласаҡ округтың төп законын раҫлай.

Үҙидараны яйлап киңәйтеү сиктәрендә 1989 йылда Макаола һәм утрауҙарҙа муниципаль парламенттар ойошторола; уларҙың күпселек ағзаларын ҡытайҙар тәшкил итә. 1991 йылдың майында 7 бүлектән торған Макао хөкүмәте (Башҡарма совет) эш башлай. Һуңынан Закондар сығарыу йыйылышы ағзаларының һаны 23-кә тиклем арттырыла (шуларҙың 8-е туранан-тура һайлана). 9 депутат ҡытай кешеһе була.

Буласаҡ махсус райондың башҡарма власть башлығы итеп ҙур «Тайфун» банкы етәкселәренең береһе — миллиардер Эдмунд Хо тәғәйенләнә. Макаоны Ҡытайға тапшырыу алдынан 1990 йылдарҙа ойошҡан енәйәтселек үҫешен бер аҙ тотҡарлау буйынса саралар күрелә. 1999 йылдың 20 декабрендә, 1987 йылғы килешеүгә ярашлы, Макао ҠХР-ға тапшырыла.

Административ бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Макао махсус административ районы (Макао) ике муниципаль берәмектән тора, улар райондарға бүленә:

  • Макао муниципалитеты (континенталь)[5].
    • Носса Сеньора-ди-Фатима (Фатэйма, ҡытай. 花地瑪堂區, ютпхин. Faa¹dei⁶maa⁵ Tong⁴keoi¹, йель системаһы: Fādeihmáh Tòhngkēui, кант.-рус.: Фатэйма Тхонкхёй, пиньинь: Huādìmǎ Tángqū, паллад.: Хуадима Танцюй, порт. Nossa Senhora de Fátima)
    • Санту-Антониу (Фавон, ҡытай. 花王堂區, ютпхин: Faa¹wong⁴ Tong⁴keoi¹, йель: Fāwòhng Tòhngkēui, кант.-рус.: Фавон Тхонкхёй, пиньинь: Huāwáng Tángqū, палл.: Хуаван Танцюй, порт. Santo António)
    • Сан-Лазару
    • Сан-Лоренсу
    • Се
  • Утрау муниципалитеты[6]
    • Носса-Сеньора-ду-Карму
    • Котай
    • Сан-Франсиску-Шавьер
Округтар (фрегезиялар)
Округ Майҙаны,
км² 		Халҡы,
кеше. 		Макаоның административ бүленеше Округ Майҙаны,
км² 		Халҡы,
кеше.
1 Носса-Сеньора-ди-Фатима (Nossa Senhora de Fátima) 3,2 201 000 9 Zona A das Novas Zonas Urbanas 1,4
2 Санту-Антониу (Santo António) 1,1 112 900 10 Zona de Administração de Macau na llha Fronteiriça Artificial da Ponte Hong Kong-Zhuhai-Macau 0,7
3 Сан-Лазару (São Lázaro) 0,6 30 900 - Макао 32,9
4 Сан-Лоренсу (São Lourenço) 1,0 48 300
5 Се (Sé) 3,4 40 600
6 Носса-Сеньора-ду-Карму (Nossa Senhora do Carmo) 7,9 63 300
7 Котай (Cotai) 6,0 менее 1000
8 Сан-Франсиску-Шавьер (São Francisco Xavier) 7,6 3300
Алтын Лотос майҙаны, Макао флагында һәм гербында лотос сәскәһе һүрәтләнгән

Башҡарма һәм закондар сығарыу власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Макао менән башҡарма власть етәксеһе Хо Ят Сенг етәкселегендәге Башҡарма совет идара итә (2019 йылдың 20 декабренән). Етәксене 300 ағзанан торған һайлау комитеты 5 йылға һайлай, ул ҠХР-ҙың үҙәк власының төбәк төркөмдәре, муниципаль ойошмалары һәм органдары ағзаларынан тора. Һайлауҙан һуң ҠХР хөкүмәте тарафынан раҫлана.

Макао хөкүмәте (Башҡарма совет) составына секретарь, Закондар сығарыу советының дүрт ағзаһы, дүрт эшлекле даирә вәкиленән һәм бер профсоюз вәкиленән тора.

Закондар сығарыу органы — вәкәләттәре 4 йылға иҫәпләнгән бер палаталы Закондар сығарыу советы (йәки Закондар сығарыу йыйылышы). 33 ағзанан тора; 14-ен туранан-тура 18 йәштән өлкән даими йәшәүселәр һайлай (Макаола 7 йылдан да кәм түгел йәшәй), 12-һе функциональ округтарҙан ситләтелгән тауыш биреү юлы менән һайлана (тармаҡтар һәм эшмәкәрлек йүнәлештәре буйынса — сәнәғәт, сауҙа, ауыл хужалығы, транспорт, страховка һ. б.) һәм 7-һе башҡарма власть башлығы тарафынан тәғәйенләнә. 2005 йылдың сентябренән Закондар сығарыу советы ағзалары һаны 27-нән 29-ға, 2012 йылда 33-кә тиклем арттырыла. Закондар сығарыу органы компетенцияһына социаль-иҡтисади мәсьәләләр буйынса закондар, һалымдар, бюджеттар һәм ҡарарҙар ҡабул итеү инә. Закондар сығарыу советы ҡабул иткән закондар Ҡытай Халыҡ Республикаһының Милли халыҡ конгресының даими комитетына еткерелә, ул закон үҙәк власть менән Макао араһындағы мөнәсәбәттәргә ҡағылышлы Төп закон положениеларын боҙа тип иҫәпләргә хоҡуҡлы. Был осраҡта закон яраҡһыҙ тип иғлан ителә.

Юридик система португал хоҡуғына нигеҙләнгән. Түбәнге инстанция судьяларынан тыш, апелляция суды ғәмәлдә. Судьяларҙы башҡарма власть башлығы тәғәйенләй.

Макаола рәсми рәүештә сәйәси партиялар юҡ, әммә һәр төрлө сәйәси ассоциациялар һәм төркөмдәр эшләй. Макао иҡтисадына булышлыҡ итеү ассоциацияһы, Прогресҡа булышлыҡ итеү союзы, Үҫеш конвергенцияһы, Үҫеш союзы, Макаоның Дөйөм үҫеш союзы Бизнес-берләшмәнең һәм ҠХР менән бәйле сәйәси көстәрҙең мәнфәғәттәрен сағылдыра. Яңы демократик Макао ассоциацияһы, Демократик үҫеш өсөн союз демократик даирәләрҙе берләштерә.

Министрлыҡтар
  • Иҡтисад һәм финанс министрлығы.
  • Эске эштәр министрлығы.
  • Социаль мәсьәләләр һәм мәҙәниәт министрлығы.
  • Хакимиәт һәм юстиция мәсьәләләре буйынса министрлыҡ.
  • Транспорт һәм ижтимағи эштәр министрлығы.

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Үҙәк бизнес округы
2020 йылға Макао халҡының йәш-енес пирамидаһы

Макао халҡы католицизм, даосизм, буддизм динен тота. Бында католик епископ резиденцияһы, Иезуит орденының, башҡа католик ордендарының рәсми вәкиллеге, католик колледждары һәм монастырҙар урынлашҡан.

Макаола халыҡтың тығыҙлығы — донъяла иң юғарыларҙың береһе — 1 км²-ға яҡынса 20 мең кеше. Административ үҙәге — Аомынь (Макао) ҡалаһы, халҡы 223 мең кеше тәшкил итә.

Тайпа ярымутрауға күперҙәр менән тоташтырылған, ә Тайпа һәм Колоан утрауҙары араһындағы боғаҙ киптерелгән, был иһә халыҡ тығыҙ ултырған Макао ҡалаһы менән утрауҙарҙың берләшеүенә булышлыҡ итә. 5,2 км² майҙаны булған Тайпа һәм Колоан араһындағы яңы район Котай тип атала һәм яңы казинолар менән төҙөлә.

Тел һәм милли состав

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Макао халҡының күпселеген урындағы халыҡ 92,4 % (ҡытайҙар), йәки күрше Гуандун провинцияһынан килгән иммигранттар тәшкил итә. Уларҙың туған теле — кантоний теле, шулай уҡ Филиппиндан һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның башҡа илдәренән бер нисә иммигранттар, шулай уҡ Ҡытайҙың алыҫ райондарынан килгән мигранттар бар. Португал теле рәсми тел булып торһа ла һәм милли сығышлы күпселек текстарҙа ҡытай теле менән бер рәттән барлыҡҡа килһә лә, ул халыҡтың күбеһенә аҙ билдәле, ғәмәлдә ярайһы сикләнгән кимәлдә файҙаланыла (мәҫәлән, юриспруденцияла). Филиппиндар — 2,6, вьетнамдар — 1,3, индонезиялар — 1,1, ҡытайҙар һәм португалдар — 0,7, португалдар — 0,6, ҡытайҙар һәм башҡа халыҡтарҙың ҡатнаш никахтарынан 0,3, португалдар һәм башҡа халыҡтарҙың ҡатнаш никахтарынан балалар 0,1 % тәшкил итә.

Халыҡтың милли составы[7]
Йыл Порту-

галдар

Ҡытайҙар Башҡалар Бөтәһе Порту-

галдар

Ҡытайҙар Башҡалар
1910 3601 71021 244 74866 4,81 % 94,9 % 0,33 %
1920 3816 79807 361 83984 4,54 % 95,0 % 0,43 %
1927 3846 152738 591 157175 2,45 % 97,2 % 0,38 %
1939 4624 239803 767 245194 1,89 % 97,8 % 0,31 %
1950 4066 183105 601 187772 2,17 % 97,5 % 0,32 %
1960 7974 160764 561 169299 4,71 % 95,0 % 0,33 %
1970 7467 240008 1161 248636 3,00 % 96,5 % 0,47 %

Йыллыҡ үҫеш — 1,8 % (2019) (70 % — иммиграция иҫәбенә).

Йыллыҡ үҫеш — 0,52 % (2020)

Макао халҡының тәбиғи үҙгәреше[8][7][9][10]
Йыл Халҡы

31 декабргә

Тыуым Үлем Тәбиғи үҫеш Тыуым

(‰)

Үлем

(‰)

Тәбиғи үҫеш

(‰)

СКР[11]
1970 248 636 2676 1516 1160 10,76 6,10 4,67
1975 2583 1398 1185
1980 268 300 3784 1555 2229 14,10 5,80 8,31
1985 408 500 7560 1466 6094 18,51 3,59 14,92
1990 339 500 6872 1482 5390 20,24 4,37 15,88
1991 363 700
1992 378 000
1993 390 000
1994 403 600
1995 415 000 5876 1351 4525 14,16 3,26 10,90
1996 415 200
1997 419 600
1998 425 100 4434 1356 3078 10,43 3,19 7,24
1999 429 600 4148 1374 2774 9,66 3,20 6,46
2000 431 400 3840 1338 2502 8,90 3,10 5,80
2001 436 300 3241 1327 1914 7,43 3,04 4,39 0,818
2002 440 500 3162 1415 1747 7,18 3,21 3,97 0,813
2003 446 700 3212 1474 1738 7,19 3,30 3,89 0,837
2004 462 600 3308 1533 1775 7,15 3,31 3,84 0,855
2005 484 200 3671 1615 2056 7,58 3,34 4,25 0,912
2006 509 800 4058 1566 2492 7,96 3,07 4,89 0,954
2007 531 900 4537 1545 2992 8,53 2,90 5,63 1,008
2008 543 200 4717 1756 2961 8,68 3,23 5,45 0,979
2009 533 300 4764 1664 3100 8,93 3,12 5,81 1,004
2010 540 600 5114 1774 3340 9,46 3,28 6,18 1,070
2011 557 300 5832 1845 3987 10,46 3,31 7,15 1,150
2012 582 000 7315 1841 5474 12,57 3,16 9,41 1,357
2013 607 500 6571 1920 4651 10,82 3,16 7,66 1,150
2014 636 200 7360 1939 5421 11,57 3,05 8,52 1,224
2015 646 800 7055 2002 5053 10,91 3,10 7,81 1,142
2016 644 900 7146 2248 4898 11,08 3,49 7,59 1,138
2017 653 100 6529 2120 4409 10,00 3,25 6,75 1,019
2018 667 400 5925 2069 3856 8,88 3,10 5,78 0,924
2019 679 600 5979 2282 3697 8,80 3,36 5,44 0,932
2020 683 100 5545 2230 3315 8,12 3,26 4,85 0,892
2021 683 200 5026 2320 2706 7,4 3,4 4,0

Макаола тыуым кимәле бик түбән — 8,8 ‰, үлем осраҡтары −3 ,4 ‰, тәбиғи үҫеш — 5,4 ‰ һәм сабыйҙар үлеме (1,2 ‰) (2019).

Донъяла тыуым буйынса иң түбән күрһәткес — бер ҡатын-ҡыҙға 0,932 тыуым, ә халыҡтың тыуым кимәле — бер ҡатын-ҡыҙға 1510 тыуым[12].

Шул уҡ ваҡытта уртаса ғүмер оҙонлоғо буйынса донъяла икенсе урында тора (Монаконан һуң) — ирҙәр — 81,4 йәш, ҡатын-ҡыҙҙар — 87,5 йәш.

Грамоталылыҡ — ирҙәр 95 проценты, ҡатын-ҡыҙҙар 88 проценты (2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса).


Халыҡ һанын баһалау[13]
1910 1920 1927 1939 1950 1960 1970 1980 1981 1982
74 866 ▲83 984 ▲157 175 ▲245 194 ▼187 772 ▼169 299 ▲248 636 ▲268 300 ▲295 300 ▲321 500
1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991
▲342 700 ▲375 500 ▲407 700 ▲423 200 ▲434 300 ▲443 500 ▼324 395 ▲332 827 ▲367 125

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Макао башняһы төндә
Макао үҙәге
«Венециан» ҡунаҡханаһы

Макао — асыҡ порт, эре финанс үҙәге, үҙенең казиноһы, уйын йорттары, ипподромы, төнгө клубтары менән билдәле. Бөгөн Макао донъяла ҡомарлы уйын баш ҡалаһы булып тора, 2010 йылдан уйын бизнесы Макао бюджетына 70 проценттан ашыу килем килтерә. Туризм райондың эске тулайым продуктының 2/5 өлөшөн тәшкил итә. Һыу аҫты ҡанаттары булған юғары тиҙлекле суднолар туристарҙы Гонконгтан Макаоға алып бара, унда улар өсөн барҙар, ресторандар, казино, ҡунаҡханалар бар.

Макаола тәбиғи ресурстар тик балыҡ ресурстарынан тора: Чжузцян йылғаһы тамағында балыҡ тотола, был ҡаланың бөтә ихтыяждарын тәьмин итә. Ауыл хужалығының төп культуралары — дөгө һәм йәшелсә, малсылыҡ насар үҫешкән. Аҙыҡ-түлек менән Ҡытайҙың материк өлөшө тәьмин итә.

Макао туҡыма етештерә һәм экспортлай; туҡыу сәнәғәте предприятиелары валюта керемдәренең 3/4 өлөшөн килтерә. Шулай уҡ төп етештереү булып балыҡсылыҡ һәм тәмәке сәнәғәте тора.

Халҡы сәнәғәттә (эшләүселәрҙең 46 проценты) һәм хеҙмәтләндереү өлкәһендә (40 процент) эшләй. Мәшғүл халыҡтың яҡынса 70 проценты ситләтеп йә туранан-тура ҡомарлы уйындар менән бәйле. ҠХР Макао аша транзит сауҙаһы алып бара, ҡайһы бер предприятиеларҙы, сауҙа компанияларын һәм банкыларҙы контролдә тота. Ҡытай Гонконг менән бер рәттән Макаоның төп сауҙа партнеры булып тора. Макаоның тышҡы сауҙаһында Япония һиҙелерлек урын биләй.

Макаола эшһеҙлек сағыштырмаса түбән (1998 йылда эшкә һәләтле халыҡтың 3,8 процентын тәшкил итә; 2010 йылда эшһеҙлек кимәле 1994 йылдан алып иң түбән кимәлгә 2,8 % етә. Бөтә донъя банкы мәғлүмәттәре буйынса, 2005 йылдан хеҙмәт күрһәтеү өлкәһендә эшләүселәрҙең һаны даими арта бара, әгәр 2005 йылда был күрһәткес 74,7 процент тәшкил итһә, 2010 йылға ул 84 проценттан артып китә.

1995 йылдан Макао Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы ағзаһы булып тора[14].

Макаоның һалым системаһы прогрессив ставкаларға нигеҙләнә — ғәҙәттә билдәләнгән ставкаға өҫтәмә социаль иғәнәләр йәки дифференциалланыусы ставкалар өҫтәлә. Мәҫәлән, физик шәхестәрҙең килеменә һалым 7 проценттан 12 процентҡа тиклем тәшкил итә, айырым мәшғүл граждандар яҡынса 5 процент түләй. Корпорация килеменә һалым 9 проценттан 12 процентҡа тиклем тәшкил итә. Төп килем һалымдарынан тыш, физик шәхестәр һәм юридик шәхестәр мөлкәткә һалым түләй, уларҙың процент ставкаһы 10,8 проценттан 16,8 процентҡа тиклем тәшкил итә. Әммә һуңғы ваҡытта Макаола уйын йорттарына ҡараш ыңғай була бара, сөнки порт ҡалаһына кешеләр күберәк килә, шуға ла улар бәләкәй эшҡыуарлыҡҡа, шул иҫәптән уйын йорттарына һалымды кәметә башлай.

Макаоның финанс үҙәге булараҡ роле арта бара. Сығарыу хоҡуғы менән Милли сит ил банкы һәм Ҡытай банкы файҙалана. Шулай уҡ тағы 20 лицензиялы банк бар, шуларҙың 16-һы сит ил (Макаола Азияның иң яҡшы 500 коммерция банкының 5-е, шул иҫәптән Тайфун һәм Санхен банкылары урынлашҡан).

Транспорт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Макао Чжуцзян йылғаһы эстуарийының ҡапма-ҡаршы ярында урынлашҡан Гонконг һәм Гуанчжоу менән һыу аҫты ҡанатлы суднолар менән бәйләнеш тота. Шулай уҡ Макао менән Гонконг араһында вертолет линияһы бар. Макао аэропорты Ҡытайҙың күп кенә ҡалаларынан рейстарҙы хеҙмәтләндерә.

2018 йылдың 23 октябрендә Гонконг — Чжухай — Макао күпере асыла, ул Ынйы (Жемчужная) йылғаһы дельтаһының ҙур ҡалаларын тоташтыра. Күперҙең оҙонлоғо 55 километр тәшкил итә, шуларҙың 6,7 километры — ике яһалма утрау араһындағы һыу аҫты туннеле.

Макао эсендә автобус маршруттары бар. Макао һәм Ҡытайҙың башҡа илдәре араһында пассажирҙарҙың күбеһе Гунбэй контроль-үткәреү пункты аша күрше Чжухай ҡалаһына (Гуандун провинцияһы) йәйәүлеләр өсөн юлдан йөрөй. Төньяҡ (Чжухай) яғында ошо уҡ исемле автостанция урынлашҡан, унан Гуанчжоуға һәм провинцияның башҡа ҡалаларына автобус хәрәкәте бар.

Мәҙәниәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫке Макаоның үҙәге — Сенаду майҙаны (Сенат, порт. Largo do Senado, ҡыт. 議事亭前地), тулҡынлы мозаикалы түшәлгән урамы менән билдәле

Португалия хакимлығы дәүерендәге Макаоның һынлы сәнғәт үҙәге Европа һәм Ҡытай мәҙәниәттәре һәм ҡиммәттәренең йоғонтоһон сағылдыра. Һигеҙ майҙан һәм егерме һигеҙ айырым объект (1582—1602 йылдарҙағы католик соборы емереклектәре, бер нисә португал форты, Ҡытайҙың иң боронғо маяғы һ. б.) ЮНЕСКО тарафынан 2005 йылда Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән.

Макао башҡа дәүләттәр, төбәктәр һәм халыҡ-ара ойошмалар менән иҡтисади һәм мәҙәни бәйләнештәрҙе үҙ аллы алып барырға, шулай уҡ улар менән килешеүҙәр төҙөү хоҡуғына эйә.

Дин

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2009 йылға ҡарата конфессия яғынан халыҡтың 30 проценты шэнизм, 10 проценты — буддизм йәки даосизм, 5 проценты — христиан динен тота, 50 проценты — дини ҡараштарын белдермәй, 10 проценты — башҡалар[15].

Макао халҡының дини составы[7]
Йыл Католиктар Протестанттар Буддистар Йәһүдтәр Мосолмандар Башҡалар Дин тотмай Бөтәһе
1970 23365 1899 190820 13 117 2854 29568 248636

Киң мәғлүмәт саралары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

TDM шәхси телерадиотапшырыуҙар компанияһы (Teledifusan de Macao — «Макао телевидениеһы»), португал телле Canal Macau телеканалын, ҡытай телле TDM Ou Mun телеканалын, TDM Desporto, TDM Informasan, TDM Informasan, TDM Macau Satéllite юлдаш каналын, португал телендәге Rádio Macau радиостанцияһын һәм шул уҡ исемле ҡытай телле радиостанцияһын үҙ эсенә ала.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дерево статей Макао

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Население по состоянию на конец года по возрастным группам. Правительство Макао Специальная административная область Статистическая служба и служба переписи. Дата обращения: 15 октябрь 2018. Архивировано 15 октябрь 2018 года.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ежегодник Макао 2017. Правительство Макао Специальная административная область Статистическая служба и служба переписи. Дата обращения: 15 октябрь 2018. Архивировано 15 октябрь 2018 года.
  3. ↑ Yearbook of Statistics 2007. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 17 ноябрь 2020 года.
  4. ↑ «Dicionário Português-Chinês : 葡漢詞典 (Pu-Han Cidian) : Portuguese-Chinese dictionary», by Michele Ruggieri, Matteo Ricci; edited by John W. Witek. Published 2001, Biblioteca Nacional. ISBN 972-565-298-3. Partial preview 2018 йыл 9 декабрь архивланған. available on Google Books. Pages 153—154
  5. ↑ Loi n.º 24/88/M. Дата обращения: 16 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 13 октябрь 2008 года. 2008 йыл 13 октябрь архивланған.
  6. ↑ La municipalité des Îles a été créée par le diplôme législatif n ° 44, après l’extinction du commandement militaire de Taipa et de Coloane (qui les administrait depuis le début de leur occupation portugaise jusqu'à 1928), mettant ainsi fin à l’administration militaire des îles.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Yearbook of Statistics 1980.
  8. ↑ Government of Macao Special Administrative Region. Yearbook of Statistics. Дата обращения: 26 февраль 2021. Архивировано 22 октябрь 2020 года.
  9. ↑ Yearbook of Statistics 2020. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 20 ноябрь 2021 года.
  10. ↑ 刊物 -- 統計服務 -- 澳門統計暨普查局 (ҡыт.). 澳門特別行政區政府 統計暨普查局. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 27 июль 2021 года.
  11. ↑ DSEC - Statistics Database. www.dsec.gov.mo. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 12 декабрь 2019 года.
  12. ↑ Суммарный коэффициент рождаемости 2001-2017. Правительство Макао Специальная административная область Статистическая служба и служба переписи. Дата обращения: 15 октябрь 2018. Архивировано 15 октябрь 2018 года.
  13. ↑ [https://www.dsec.gov.mo/getAttachment/53953070-70e2-4bf2-90e5-b9fa6883cb4b/E_AE_PUB_1991_Y.aspx/ts/#!/step2/KeyIndicator/en-US/240tableID=001&ID=0&productType=8#N1 Government of Macao Special Administrative Region Statistics and Census Service]. www.dsec.gov.mo.
  14. ↑ Члены ВТО и наблюдатели (недоступная ссылка — история). Россия и Всемирная торговая организация. Дата обращения: 17 апрель 2011. Архивировано 4 февраль 2012 года.(недоступная ссылка)
  15. ↑ Zheng, VWT; Wan, PS. Religious beliefs and life experiences of Macao’s residents 澳門居民的宗教信仰與生活經驗. On: Modern China Studies by Center for Modern China, 2010, v. 17 n. 4, p. 91-126. ISSN 2160-0295. «Drawing on empirical data obtained from three consecutive territory-wide household surveys conducted in 2005, 2007, and 2009 respectively, this paper attempts to shed light on the current religious profile of Macao residents.»

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
П: Портал «Макао»
commons: Макао Викимилектә
n: Макао Викияңылыҡтарҙа
voy: Макао Викигид


Донъя Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Макао&oldid=1198749» битенән алынған