Википедия:Ҡыҙыҡ мәғлүмәт/Тәҡдим

6 апрель 2014 йыл

• Жираф муйынында, кешенеке кеүек үк, барлығы ете умыртҡа һөйәге бар. — Регион102 (әңгәмә) 22:55, 6 апрель 2014 (UTC)

8 октябрь 2015 йыл

Өфө паркындағы таҡтаташ

• 1990 йылдың 11 октябрендә Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителә.
• 840-сы йылдарҙа Көньяҡ Уралда ғәрәп сәйәхәтсеһе Сәлләм Тәржемән була, ул башҡорт илен тәүгеләрҙән булып үҙ исеме менән атап һүрәтләй.
• Исмәғил Тасимов, Туҡтамыш Ишбулатов, Мөхәмәтғата Мансуров сығышы менән ғәйнә ырыуы башҡорттары.
• 1921—1922 йылдарҙағы аслыҡ арҡаһында Башҡортостандың халҡы 650 мең кешегә йәғни 22 процентҡа кәмей.
• Мәхмүт Ҡашғари (1029—1101) билдәләүенсә, башҡорттарҙың теле төрки телдәргә ҡарай.
• Башҡортостанды Урта Азия илдәре менән тоташтырыусы боронғо каруан сауҙа юлының аҙ ғына өлөшө әле лә һаҡланған.
• Самрау иле образында башҡорттар сәйәси идеал күргән.
• Тәүге тапҡыр 1907 йылда Мөхәммәтша Буранғолов яҙып алған «Аҡһаҡ ҡола» эпосының егермегә яҡын варианты билдәле.
• 1391 йылдың 18 июнендә Урта Азия әмире Аҡһаҡ Тимер һуғышсылары һәм Алтын Урҙаның Туҡтамыш хан етәкселегендәге ғәскәре араһында булған Ҡондорса буйындағы яу башҡорт ҡәбиләләре биләмәләрендә барған һәм был ерҙәргә иҫ киткес ҙур һәләкәт килтергән.
• Иҫән хан, Ғәли Соҡорой, Ғарифулла Кейеков, Әнғәм Атнабаев, Салауат Фәтхетдинов, Хәниә Фәрхи сығыштары менән башҡорттарҙың ирәкте ырыуынан.
• Геродот (б.э.т. 484 — б.э.т. 425) тәүгеләрҙән булып Урал халыҡтарын тасуирлай.

20 ноябрь 2015 йыл

• Бер батальонды һәм ике рота дошманды юҡ иткән снайпер Әхәт Әхмәтйәновҡа Советтар Союзы Геройы исеме бирелмәй ҡала һәм уға хәҙерге ваҡытта һәйкәлдә ҡуйылмаған.
• 1977 йылғы Төньяҡ ҡотопҡа «Ленин» атом боҙватҡысының легендар экспедицияһында Башҡортостандан барлығы өс кеше ҡатнаша, шуларҙың береһе Фидус Әсхәҙуллин СССР флагын ҡотопта урынлаштырыуҙа ҡатнаша.
• 1979 йылдың 25 декабрендә Афған һуғышы башлана.
• Кубала Яңы йыл алдынан бөтә һауыт-һабаны һыу менән тултыралар һәм, сәғәт 12 тулғас, һыуҙы тәҙрәнән һибәләр. Йыл буйына изгелек, татыулыҡ, уңыш юлдаш булһын өсөн сәғәт 12 тапҡыр һуҡҡансы 12 виноград ашайҙар.
• 1993 йылдың 12 декабрендә Мортаза Рәхимов Башҡортостан Республикаһының Президенты вазифаһына һайлана.
• Балыҡтарҙың төрөлөлөгө буйынса Рәсәйҙә Амурға еткән йылға юҡ, бында 139 төр балыҡ тереклек итә.

20 март 2016 йыл

• 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһында командованиеның оператив бойороҡторы асыҡ эфир аша башҡорт телендә лә бирелгән, был дошмандар араһында ошо телде белеүселәр булмауы менән аңлатылған.

Ка-32А11ВС вертолёты.

• Күмертау авиация етештереү предприятиеһы — донъяла күсәрле системалы күтәргес винтлы вертолёттар етештереүсе берҙән-бер предприятие.
• XIX быуат уртаһында башҡорттарҙа сәй эсеү традициялары таралыу ала. Сауҙагәрҙәр сәйҙе Ҡытайҙан алып килгәнгә күрә, уны хаҡы юғары булған.
• Учалы районының Сораман ауылында Рәсәйҙә тәүге тапҡыр диңгеҙ мәсете асыла.
• «Янғантау» шифаханаһында дауалау маҡсаттарында Ҡорғаҙаҡ шишмәһенең даими температураһы +160 °С булған аҙ ми­не­ралләшкән гидрокарбонатлы-кальцийлы-магнийлы һыуы һәм Ҡырымдан килтерелгән Саки ләме ҡулланыла.
• Башҡортостанда Мәскәү, Париж, Бохара, Урыҫ Швейцарияһы, Венеция исемле тораҡ пункттар бар.
• 1980 йылда Өфөлә миллионынсы кеше донъяға килә.
• 2014 йылда «Пегас» йондоҙлоғоның бер йондоҙона «Урал батыр» исеме бирелгән.

апрель 2016

• 1930 йылдың 18 апрелендә Би-би-си радиоһы дикторы «Бөгөн һөйләрлек яңылыҡтар бөтөнләй юҡ» тигән белдереү яһай. Яңылыҡтар урынана радионан көнөн буйы фортепиано музыкаһы тапшырыла.
• 364 млн йыл элек, девон осоронда, диңгеҙҙәге төрҙәрҙең 50 % юҡҡа сыға.
• Бөгөнгө көндә ҡайһы бер ғалимдар венгрҙарҙы Волганан көнсығыштағы Көньяҡ Урал далаларын һәм Тарихи Башҡортостан биләмәләрен төбәк иткән төрки һәм уғыр ҡәбиләләренең союзы тип иҫәпләй.
• Эмпайр-стейт-билдинг бинаһы бейеклеге буйынса Ҡушма Штаттарҙа дүртенсе урында тора.
• Боронғо грек мифологияһындағы башта улы Ясон алтын тире эҙләп сәйәхәт иткән ваҡытта тик ҡатын-ҡыҙҙар хакимлек иткән Лемос уртауына юлыға.
• 18 апрелдә күренекле башҡорт яҙыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре Дауыт Юлтыйға 120 йәш тула.

октябрь 2016

• Һынташты мәҙәниәтенә ҡараған Арҡайым ҡаласығында кешеләр беҙҙең эраға тиклем 3-сө мең йыллыҡ аҙағы — 2-се мең йыллыҡ башында көн иткән.
• XVI быуатта ирәкте ҡәбиләһенең башлығы Иҫән хан балыҡсы, гәрә, ирәкте, ҡайпан, байҡы, таҙлар һәм уран башҡорт ырыуҙары һәм ҡәбиләләре берләшмәһенең етәксеһе булған.
• Бал ҡорто һауаға үҙенең ауырлығынан 6 тапҡыр ҙурыраҡ йөктө күтәрә ала.
• 1979 йылда Бельгия астрономы А. Дебеоне тарафынан асылған Салауат бәләкәй планетаһы Ҡояштан уртаса 392 миллион километр, ә Ерҙән яҡынса 201 миллион километр алыҫлыҡта урынлашҡан.
• Башҡортостан Республикаһының географик үҙәге Ағиҙел һәм Еҙем йылғалары араһында Ғафури районы Ерек ауылы эргәһендә урынлашҡан.
• Бөйөк Ватан һуғышы барышында ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы Муса Гәрәев 250-нән ашыу хәрби осош яһай.
• Өфөлә тәүге кино сеансы 1901 йылда була, ә тәүге даими эшләүсе кинотеатр 1908 йылда асыла.
• «Шайморатов генерал» йырының авторы башҡорт теленең стилистикаһы һәм грамматикаһы буйынса хеҙмәттәр яҙа.
• Мөфтөй Мөхәмәтйәр Солтанов, башҡорт милли-азатлыҡ эшмәкәре Искәндәрбәк Солтанов һәм музыка белгесе Мөхәммәтмансур Солтанов сығышы менән башҡорт дворян нәҫеле Солтановтарҙан булғандар.

ғинуар 2017

• Мәскәүҙәге кенәз Владимир, Столыпин, Чехов, Александр I һәйкәлдәрен башҡорт сығышлы скульптор Салауат Щербаков эшләгән.
• Республикала йөрәккә тәүге операция 1935 йылда хирург Нурлығаян Байтирәков тарафынан башҡарыла.
• Кинорежиссёр Нәсүр Йөрөшбаев һәм Германияла йәшәүсе рәссам Ирек Баишев Халыҡтарҙың 1813 йылғы һуғышы ҡатнашҡан башҡорт яугирҙарына Лейпцигта һәйкәл ҡуя (һүрәтте ҡарағыҙ).
• Исмәғил Бикмөхәмәттең Һиндостанға сәйәхәте 30 йылға һуҙылып китә.
• Тирмән ташы тәгәрмәстән алдараҡ барлыҡҡа килгән тигән фекер бар. Тирмән ташына ҡарап тәгәрмәс эшләй башлаған булыуҙары ла ихтимал.
• Африкалағы Конго йылғаһы экваторҙы ике мәртәбә киҫеп үтә.

30 апрель — 2 июль 2017

• «Башҡортостан» милли паркы биләмәһендәге Иманай мәмерйәһендә ғалимдар мәмерйә арыҫланы, ҡыҙыл бүре, гималай айыуы, йөнтәҫ мөгөҙморон һәм дикобраздың һөйәктәрен таба.

Мәмерйә арыҫланы

• Боронғо төркиҙәрҙең ҡырлап, өсмөйөшләп яҙылған алфавитын боронғо германдарҙың имләһе һымаҡ рун яҙыуы тип атайҙар.
• ВКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты һәм БАССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары советы яңы ойоштороласаҡ Салауат Юлаев исемендәге 1292-се Башҡорт танкыға ҡаршы истребитель артиллерия полкын ут тотоу ҡеүәтен көсәйтеү маҡсатында 16-сы Башҡорт гвардия кавалерия дивизияһына тапшырылыуын һорап СССР-ҙың Оборона халыҡ комиссарына мөрәжәғәт итә, әммә был ниәт тормошҡа ашырылмай ҡала.
• Свердловск киностудияһы «Совет Уралы» («Советский Урал») киножурналы өсөн башҡорт макизары хаҡында документаль фильм төшөргән.
• Саҡмағош батыры Беренсе донъя һәм Граждандар һуғыштарында, 1921—1922 йылдарҙа Урта Азияла баҫмасыларҙың ҡораллы көстәрен юҡ итеүҙә, 1938 йылғы Хәсән күле буйында совет‑япон ҡораллы конфликтында, 1939—1940 йылдарҙа совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашҡан.
• Әлеге ваҡытта Башҡортостанда 229 махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәһе, шул иҫәптән 3 ҡурсаулыҡ, 1 милли парк, 5 тәбиғәт паркы, 29 заказник, 182 тәбиғәт ҡомартҡыһы, 1 ботаник баҡса, 7 дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорты бар.

• Евро валютаһы банкноттары дизайнын австрия рәссамы Роберт Калина уйлап тапҡан. Артабан ул Босния һәм Герцеговина маркаһы, Сүриә фунты (2010 йылдағы модификация), Әзербайжан манаты банкноттары дизайнын тәҡдим итә.
• Ҡарман ДРЭС-ы эргәһендә балыҡсылыҡ хужалығында йылына 700 кг бикре ыуылдырығы етештерелә.
• «Көтөлмәгәнлек тик яҡшы әҙәбиәттә булмай, ә Тормош мәғәнәһеҙ ваҡиғалар менән тулы». Ремарк Эрих Мария, Триумф аркаһы (1945).
• Java телендә яҙылған программалар виртуаль Java-машина (JVM) башҡара торған байт-кодҡа «тәржемә» ителә. Java-машина — интерпретатор кебе, бай-кодты эшкәртеп, инструкцияларҙы компьютерға тапшыра. Программаларҙың бындай юл менән эшләүе байт-кодтың компьютер архитектураһынан һәм операцион системала бәйһеҙлеген килтерә. Шуның өсөн Java-Java программа-машина булған барлыҡ йыһаздарҙа ла башҡарыла ала.
• Хәҙерге әзербайжан әлифбаһы төрөк әлифбаһы нигеҙендә төҙөлгән. Ул 32 хәрәфтән тора. Шул иҫәптән 29 хәреф төрөк әлифбаһынан, 3 хәреф телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй — Ә ә, Х Х, Q q хәрефтәре.

25 август 2017

Ырымбур өлкәһе Кваркен районы флагы

• Ғалимдар фекеренсә башҡорт этнонимы «биш ҡәбилә, биш уғыр» тип аңлатылған һәм beshgur, bashgur формаларынан барлыҡҡа килгән. Хәҙерге телдәге Sh өнөнөң болғар телендәге L өнөнә тура килеүе нигеҙендә, башҡорт (bashgur) һәм булғар (bulgar) этнонимдары эквивалентлы булып тора.
• Беҙҙең эраға тиклем VII—VI меңлеккә ҡараған Муллино II һәм Дәүләкән II торамаларында йорт атының иң боронғо ҡалдыҡтары табылған. Был йылҡы малының тәүге тапҡыр Көньяҡ Уралда ҡулға эйәләштерелеүен дәлилләй.
• Һундарҙың юлбашсыһы Аттила уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөгән.
• Ырымбур өлкәһенеӊ Кваркен ауылы исеменең барлыҡҡа килеүе Финляндия һәм Швеция араһындағы Ботния ҡултығының Кваркен утрауҙары атамаһына бәйле. Ауылға был исемде 1808—1809 йылдарҙағы Рус-швед һуғышында ҡатнашҡан яйыҡ казактары биргән.
• Конго йылғаһыныӊ уӊ ярында Конго Республикаһының баш ҡалаһы Браззавиль урынлашҡан. Уныӊ ҡаршыһында, йылғаныӊ һул ярында, Конго Демократик Республикаһының баш ҡалаһы Киншаса урынлашҡан.
• Латин яҙыуы нигеҙендәге башҡорт алфавитында хәҙер «и» хәрефе менән билдәләнгән ҡалын өнгә ьj (мәҫәлән, sagьjr — шағир), ә нәҙегенә i (мәҫәлән, ike — ике) тура килгән. Был алфавитта башҡорт телендәге барлыҡ 10 һуҙынҡы өндөң дә билдәләмәһе булған.

ноябрь 2017

Һыҙыҡлы штрих-код

• Беренсе штрих-код һағыҙ төргәгенә баҫтырылған булған.
• Ишембай районы биләмәһендә урынлашҡан Левашёв ҡәберлеге Уралда тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы тип иҫәпләнә.
• XVIII быуатта диңгеҙселәр көнөнә 30 г лимон һуты эсергә тейеш булған.
• Марсель Сәлимов беренсе шиғырын 1957 йылда 2 синыфта уҡығанда мәктәп стена гәзетаһы өсөн яҙа.
• Гиннесстың рекордтар китабына ингән иң ҙур ҡыҫтыбыйҙы 2011 йылда Өфөлә «Аҡбуҙат» рестораны ашнаҡсылары бешерә.

ғинуар 2018

Вики-өлөсәйҙәр Василий Блаженный сиркәүе янында

• Василий Блаженный сиркәүе (һүрәттә) Иван Грозный бойроғо буйынса Ҡазанды яулау иҫтәлегенә төҙөлә.
• Бынан 500—300 миллион йылдар элек хәҙерге Урал тауҙары урынында ике ҡитғаны бүлеүсе Урал океаны булған, уның ҡайһы бер рифтарынан барлыҡҡа килгән шихандары әле лә һаҡланған.
• Бер бөтөн булған серб халҡын дин бүлгән: мосолман өлөшө Босния һәм Герцеговинала, православие өлөшө Сербияла һәм католик өлөшө Хорватияла айырым дәүләттәрҙә йәшәй.
• Рәшит әд-Диндең «Уғыҙнамә»һенә ярашлы, Уғыҙ хандың ғәскәрҙәре башҡорттарҙың Оло Балғур исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, шулай уҡ уларҙың Ҡарашит тигән падишаһын әсиргә ала.
• Европа илдәрендә Сиркәү һалымы (ингл. Church tax) — ғәҙәти хәл. Был һалым дин конфессияларына һалына. Финляндияла граждандарҙың килеменән 2 %-ҡа етә. Австрияла Сиркәү һалымын 1939 йылда Гитлер индерә һәм артабан Сиркәүҙең азатлығын һаҡлау маҡсаты менән ҡалдырыла.

Бөрө ҡалаһының гербы

• Урыҫтарҙан Санкт-Петербург Фәндәр академияһының беренсе ағза-корреспонденты Пётр Иванович Рычков яҙып ҡалдырыуынса, башҡорттар Бөрө ҡалаһына исем биргән йылғаны йәнлек исеме менән — Бүре тип атағандар.
• 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының быйыл 100 йәшлек юбилейын билдәләгән артиллерисы ике тапҡыр «Советтар Союзы Геройы» званиеһына лайыҡ тип күрһәтелә, әммә был исем уға бирелмәй.

март 2018

• Урта быуаттарҙа Волга йылғаһы Иҙел тип аталған, әммә ул хәҙерге Ҡариҙел һәм Ағиҙел йылғалары ҡушылған урында (Өфө ҡалаһы янында) башланған.
• 1866—1870 йылдарҙағы Бразилия, Аргентина һәм Уругвайға ҡаршы һуғыш һөҙөмтәһендә Парагвай үҙенең ярты территорияһының юғалта, ә халҡы 60—70 %-ҡа тиклем кәмей.
• 1918 йылдың мартында Борай ауылында Борай башҡорт кантоны ойоштороу тураһында иғлан ителә, үҙидара орган — Борай башҡорт милли советын төҙөлә.
• Бынан йөҙ йыл элек 1918 йылдың 7 мартында Баймаҡта Башҡорт Хөкүмәте ағзалары Ғабдулла Иҙелбаев, Ғимран Мағазов һәм уларҙың кәңәшсеһе булған 5 поляк офицеры большевиктар тарафынан атып үлтерелә.
• 15 йәшлек Рәсәй фигурисы Алина Заһитова 2018 йылда Пхёнчханда уҙған Ҡышҡы Олимпия уйындарында алтын һәм көмөш миҙалдарын яулай.
• 21 мартта, көн менән төн тигеҙләшкән ваҡытта, Халыҡ-ара Науруз көнө билдәләнә.

апрель 2018

• Башҡорттарҙың мең һәм ғәйнә ҡәбиләләренең атамаһы 1000 һанын аңлата: улар икеһе лә боронғо ғәскәри берәмек исеменән барлыҡҡа килеүе мөмкин.
• «Мең дә бер кисә» әкиәттәр йыйынтығында Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең хакимы Һарун әр-Рәшит ғәҙел батша булып һүрәтләнә.
• 1230-сы йылдарҙа Көньяҡ Уралда йәшәгән мадьяр монахы Юлиан, Башҡортостан хакимының мосолман диненә ныҡ инаныуы тураһында хәбәр иткән.
• 1386 йылдың 14 февралендә Краковта Бөйөк Литва кенәзе Ягайло суҡындырылып, Польша королеваһы Ядвига менән никахлашҡандан һуң Речь Посполитая дәүләте барлыҡҡа килә.

Беҙҙең эраға тиклем 2000—500 йылдарҙа ике тәгәрмәсле арбаларҙың (рус.)баш. донъя буйлап таралыуы

Мали империяһы архитектураһы стилендә төҙөлгән Дженненың Бөйөк мәсете (рус.)баш..

• Беҙҙең эраға тиклем VII—VI меңлеккә ҡараған Мулла II һәм Дәүләкән II торамаларында йорт атының иң боронғо ҡалдыҡтары табылған. Шулай уҡ беҙҙең эраға тиклемге 2026 йылға ҡараған Көньяҡ Уралда табылған археология ҡаҙылмаларына ярашлы Ике тәгәрмәсле арбаларҙы (рус.)баш. тәү башлап һынташты мәҙәниәте кешеләре ҡуллана башлаған.
• Мали империяһы хакимы Муса Манса 1324 йылда хаж ҡылғанда уны 60—80 мең кеше оҙатып барған. Мәккәгә барған юлда Мали хакимы үҙенең 12 750 тонна алтынын халыҡҡа таратҡан.
• Алтын Урҙала рәсми рәүештә ислам динен ҡабул иткән ханға ғәрәп илсеһе Ибн Баттута бик юғары баһа бирә: «Донъялағы иң бөйөк һәм иң ҡеүәтле ете батшаның береһе ул».

май 2018

• 1728 йылдың мартында Йәркәй Ейәнсурин етәкселегендәге башҡорт делегацияһы император Пётр II «башҡорттарҙың Ҡазан чиновниктарынан ҡыҫырыҡлауға дусар ителеүҙәре һәм уларҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын һаҡлау тураһында» прошение бирә, һөҙөмтәлә Өфө провинцияһы махсус статуслы үҙ аллы территория тип иғлан ителә һәм Ҡазан губернаһы составынан сығарыла.
• Бынан йөҙ йыл элек 1918 йылдың апрелендә Ырымбурҙа большевиктар тарафынан ҡулға алынған Башҡорт Хөкүмәте ағзаларын (Мутин, Йәғәфәров, Мерәҫов, Вәлидов, Айытбаев, Әҙеһәмов, Сәлихов) Әмир Ҡарамышев етәкселегендәге отряд азат итә һәм артабан автономия хөкүмәтенең эшмәкәрлеге тергеҙелә.
• Башҡорт АССР-ында ҡатын-ҡыҙҙарҙан тәүге халыҡ комиссары һөнәре буйынса инженер-архитектор булған.
• Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт ҡатын-ҡыҙы да яңы технология уйлап табыуы һөҙөмтәһендә, Өфө нефть эшкәртеү заводында етештерелгән яғыулыҡ материалдарының фронтҡа өҙлөкһөҙ тапшырылыуы тәьмин ителә.
• 2018 йылда Шәкетау шиханында быға тиклем Евразияла осрамаған боронғо моллюск төрө — Проперринитес аммонитының ҡалдыҡтары табыла. Аммонит 295 миллион йыл элек океан төбөндәге ошо шихан-рифта йәшәгән.

октябрь

Иван Иванович Неплюев бойроғо буйынса Батыршаны тотоп алыу иҫтәлегенә ҡуйылған Елизавета ҡапҡалары. Ырымбур, 1760-сы йылдар.