Эстәлеккә күсергә

Ҡаҙаҡтар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ҡаҙаҡлар
Ҡаҙаҡтар

Әбелхәйер хан • Курмангазы • Чокан Вәлиханов • Абай
Шакарим Кудайбердиев • Махамбет Утемисов • Әхмәт Байтурсынов • Алихан Букейханов • Миржакип Дулатов
Тимур Бекмамбетов • Ибрай Алтынсарин • Динмухамед Кунаев • Каныш Сатпаев • Сырым Датов
Үҙ атамаһы

Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر,

Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 40 млн. самаһы
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан:  20 000 000 (1.01.2022)[1]
Ҡытай:  3 000 000-5 000 000(перепись 2022 г.)[2]

  • Или-Ҡаҙаҡ автономиялы округы: 3 млн. самаһы

Үзбәкстан Үзбәкстан: 6 000 000  [3]

Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы:   3 000 000 (2022)[6], 653 962 (2002)

Монголия Монголия:  101 526[9]
Төркмәнстан Төркмәнстан:   до 40 000[10]
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан:   32 981[11]

Төркиә Төркиә: 10 000[12]
Иран Иран: 3 000 - 4 000[13]
Украина Украина:   5 526[14]
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ: до 3 000[15]
Беларусь Беларусь:  1 355 (2009 г.)[16]
Германия Германия: ок. 1 000[17]
Бөйөк Британия Бөйөк Британия: ок. 1000[18]
Тажикстан Тажикстан:   595[19]

Тел

ҡаҙаҡ теле, урыҫ теле

Дин

ислам суннизм

Раса тибы

южносибирская раса

Халыҡ

Алтай ғәйләһе
   Төрки телдәр
    Ҡыпсаҡ төркөмө
      Нуғай телдәре

Туғандаш халыҡтар

ҡараҡалпаҡтар, нуғайҙар

Ҡаҙаҡтар (ҡаҙ. қазақтар /qɑzɑqtɑr/; қазақ /qɑzɑq/) — төрки телле халыҡтарҙың береһе[20], Ҡаҙағстандың аҫаба халҡы. Ҡаҙаҡтар шулай уҡ Ҡаҙағстан һәм Ҡытай, Рәсәй, Үзбәкстан, Төрөкмәнстан, Монголия сиктәш райондарҙа йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбе буйынса Монголияла — икенсе, Үзбәкстанда — өсөнсө һәм Төркмәнстанда — дүртенсе урында[21].

Тарихи яҡтан 3 илдән торған: Оло йөҙ, Урта йөҙ һәм Кесе йөҙ. Йөҙҙәр Ҡаҙаҡ ханлығынан айырылып сыҡҡан.

Теле — ҡаҙаҡ теле, төрки телдәр төркөмөнөң ҡыпсаҡ-нуғай төркөмөнә инә. Рус һәм башҡа телдәр ҙә киң таралған[22]. Ҡаҙаҡ этносы XV быуатта VIII быуатта Трансоксианахрға килгән төрки ҡәбиләләре һәм XIII быуатта монгол империяһы күскенселәре берләшкәндән һуң барлыҡҡа килә.[20]. Диндарҙарҙың күпселеген сөнни мосолмандар тәшкил итә.

Ҡаҙаҡтарға иң яҡын туғандаш халыҡтар — нуғайҙар менән ҡараҡалпаҡтар.

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп версия буйынса төрки телдәрҙән тәржемәлә «ҡаҙаҡ» һүҙе «ирекле, ирекле, үҙ аллы кеше» тигәнде аңлата[23].

Төрки телендә «ҡаҙаҡ» («قازاق») тигән һүҙ тәүге тапҡыр XIII—XIV быуаттарҙағы «Ҡоман мәжмүғәһе» һүҙлектәрендә һәм Мартин Т. Хаутсмa баҫтырып сығарған мамлюк-ғәрәп һүҙлегендә «ғаиләһеҙ», «яңғыҙ», «тынғыһыҙ»[24] йәки «йортһоҙ», «илгиҙәр», «ҡыуылған»[25], шулай уҡ «ирекле»[26], а также «свободный»[27] тигән мәғәнәлә булған.

Ҡаҙаҡ ханлығы барлыҡҡа килгәнгә тиклем көнсығыш Дәште Ҡыпсаҡ территорияһында Үзбәк ханлығы дәүләте була. Унда йәшәүселәрҙе үзбәктәр тип атағандар. XV быуатта Алтын Урҙала, атап әйткәндә, уның көнсығыш өлөшөндә, тарҡалыу башлана. Ҡаҙаҡ ханлығына нигеҙ һалыусылар Жанибәк хан һәм Керей хандың подданныйҙарын билдәләү өсөн «үзбәк-ҡазаҡ» терминын ҡулланған тәүге сығанаҡтарҙың береһе — Мөхәммәт Хәйҙәр Доглаттың «Тарих-и-Рашиди» әҫәре[28][29]. Яңы этносәйәси берлеккә бүлеү процесы Исфаханиҙың Рузбех хандың «Михман-наме-и Бохара» хеҙмәтендә сағылыш таба[30]. XVI быуат башынан, күскенсе ҡәбиләләрҙең бер өлөшө Шейбани хан етәкселегендә хәҙерге Ҡаҙағстан территорияһынан Мәүәрәннәһерғә күсеп киткәндән һуң, «ҡазаҡ» термины этник характерға эйә була башлай[29]. «Үзбәк» ҡушымтаһы юҡҡа сыға.

Батша Рәсәйендә һәм совет осоронда 1734 йылдан 1925 йылға тиклем әлеге ҡаҙаҡтарҙы ҡырғыҙ-ҡайсаҡ йәки ҡырғыҙ тип йөрөтәләр. Рәсми версия буйынса, был ҡаҙаҡтарҙы казактар менән бутамау өсөн эшләнә, сөнки 1734 йылға тиклем ҡаҙаҡтарҙы казактар, ә Ҡаҙаҡ ханлығы Казак урҙаһы тип йөрөтәләр.

Ҡырғыҙ-Ҡайсаҡ далаһы 1793 йылғы картала

XVII—XVII быуаттарҙа рус дәүләте документтарында һәм әҙәбиәтендә казак этнонимы ҡаҙаҡтарға ҡарата ҡулланылған. Мәҫәлән, XVII быуаттың беренсе яртыһындағы рус йылъяҙмасыһы Савва Есипов, Күсемм хандың килеп сығышы тураһында хәбәр итеп, Ҡаҙаҡ ханлығын «Казак Урҙаһы» тип атай[31].

Рус этнографы һәм географы Е. К. Мейендорфтың XIX быуат башында яҙылған «Ырымбурҙан Бохараға сәйәхәт» китабында "улар (ҡаҙаҡтар) үҙҙәрен ҡырғыҙ тип атамайҙар, ә үҙҙәрен казактар тип атайҙар, ул, ҡайһы берәүҙәр фекеренсә, «һыбайлы», икенселәренсә, "яугир"тигәнде аңлата . Уларҙы ҡырғыҙ тип башҡорттар атайҙар, әммә был һүҙҙең ҡайҙан килеп сыҡҡанын белмәйҙәр", тип билдәләнә.

Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезының «Ҡырғыҙ милләте өсөн казактар исемен тергеҙеү тураһында» ҡарары (1925 йылдың 19 апреле)

1925 йылдың 19 апрелендә 5-се Бөтә казак Советтар съезында «Ҡырғыҙ милләте өсөн „казактар“ атамаһын тергеҙеү тураһында» резолюция ҡабул ителә. Ҡырғыҙ халҡының исемен билдәләүҙе фонетик яҡтан мөмкин тиклем яҡыныраҡ тергеҙеү өсөн Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезы ҡырғыҙҙарҙы казактар тип атарға ҡарар итә[32]. Ошо мәлдән алып СССР-ҙа тарихи дөрөҫ казак этнонимы ҡулланыла башлай, Ҡырғыҙ АССР-ы Казак АССР-ы тип үҙгәртелә. 1936 йылға тиклем ҡырғыҙ-казак терминын белешмәләрҙә лә осратырға мөмкин[33], был термин казактар менән буталсыҡ булмаһын өсөн ҡулланылған.

Ҡаҙаҡ этнонимының хәҙерге формаһы 1936 йылдың февралендә Казак АССР-ын (1936 йылдың 5 февраленән Ҡаҙаҡ АССР-ы) Ҡаҙаҡ ССР-ына әйләндерер алдынан[34] 1936 йылдың декабрендә барлыҡҡа килгән.

Рәсәйҙә ҡаҙаҡтар һанының үҙгәреүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Рәсәйҙә ҡаҙаҡтар һаны үҙгәреүе[35]
иҫәп алыуҙар буйынса
1939 1959 1970 1979 1989 2002
356 646 0,33 382 431 0,33 477 820 0,37 518 060 0,38 635 865 0,43 653 962 0,45

Милли ашамлыҡтар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп аҙыҡ-түлек — ит ризыҡтары. Ашарға әҙерләү өсөн һарыҡ, һыйыр, йылҡы, һирәгерәк дөйә ите киң ҡулланыла.

Милли ашамлыҡтар башҡорттоҡона оҡшаш: бишбармаҡ[36], һурпа, ҡорот, ҡаҙылыҡ, айран, ҡымыҙ, бауырһаҡ, тултырма, ҡатыҡ, һағыҙ.

Ҡаҙылыҡ
Ҡыуырҙаҡ (Куырдак)

Ит ашамлыҡтарынан тыш һөт ризыҡтары һәм эсемлектәр күп төрлө: ҡsмыҙ, шубат, һөт, айран (кефир), ҡаймаҡ, һары май, ҡатыҡ, ҡорот, эремсек, күжә (иген культуралары менән һөт эсемлеге) һ. б. Эсемлектәрҙән төп эсемлек — сәй.

Милли спорт төрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Бәйге — 10 — 100 саҡырым араға сабыш (бер «саҡырым» яҡынса ярты километрға тиң. Ғәҙәттә икенсе кешегә ҡысҡырып саҡырырға мөмкин булған арауыҡҡа тиң була).
  • Аламан-бәйге — алыҫ араларға ат сабышы (40 километр).
  • Ҡонан-бәйге — ике йәшлек аттар уҙыштары.
  • Юрға ярышы — юрғалар ярышы.
  • Ҡыҙ ҡыуыу (ҡыҙ артынан ҡыуыу) — ҡыҙ менән егет араһында атта ҡыуышыу. Егет ҡыуып етеп, үҙенә оҡшаған ҡыҙҙы үбергә тейеш, быны эшләй алмаһа, ҡыҙ уны ҡыуып етеп, ҡамсы менән һуғырға тейеш.
  • Күк бүре — егеттәрҙең кәзә түшкәһе өсөн көрәше, түшкәһен «ҡазанға» (шартлы ҡапҡа) еткерергә кәрәк.
  • Тәңкә алыу

Ҡаҙаҡтар филателияла

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркаларының этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында ҡаҙаҡтарға арналған марка ла була.

Галерея

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Казахский ученый и просветитель Вәлиханов Чокан Чингисович
    Казахский ученый и просветитель Вәлиханов Чокан Чингисович
  • Икенсе донъя һуғышында танк бригадаһы командиры Ғәли Әҙелбәков
    Икенсе донъя һуғышында танк бригадаһы командиры Ғәли Әҙелбәков
  • Абай Ҡонанбаев
    Абай Ҡонанбаев
  • Ҡунаев Динмөхәмәт Әхмәт улы
    Ҡунаев Динмөхәмәт Әхмәт улы
  • Сөләймәнов Олжас Омар улы
    Сөләймәнов Олжас Омар улы
  • Казахская эстрадная певица Роза Рымбаева
    Казахская эстрадная певица Роза Рымбаева
  • Ҡаҙаҡ продюсеры Алағузова Баян Максатовна
    Ҡаҙаҡ продюсеры Алағузова Баян Максатовна
  • Ҡаҙаҡ йырсыһы Кудайберген Димаш
    Ҡаҙаҡ йырсыһы Кудайберген Димаш
  • Ҡаҙаҡ йырсыһы Ерке Есмахан
    Ҡаҙаҡ йырсыһы Ерке Есмахан
  • Ҡаҙаҡ диаспораһы вәкилдәре Ҡытайҙа
    Ҡаҙаҡ диаспораһы вәкилдәре Ҡытайҙа
  • Ҡаҙаҡтар Рәсәйҙә
    Ҡаҙаҡтар Рәсәйҙә
  • Ҡаҙаҡ малайы Байконурҙа Наурыз байрамында милли кейемдә
    Ҡаҙаҡ малайы Байконурҙа Наурыз байрамында милли кейемдә
  • Ҡаҙағстан Республикаһының почта маркаһындағы думбыра
    Ҡаҙағстан Республикаһының почта маркаһындағы думбыра

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Толыбеков С. Е. Кочевое общество казахов в XVII — начале XX века: (политико-эконом. анализ). Алма-Ата, 1971; Султангалиева Г. С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (XVIII — начало XX вв.). Уфа, 2001.
  1. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2022 года.
  2. ↑ Этнический состав населения КНР (на кит. языке)
  3. ↑ доля казахов в населении Узбекистана по данным переписей 1959—1989 гг. оставалась стабильной ок.4,1 % (существует оценка, приводимая ЦРУ, согласно которой в 1996 г. доля казахов сократилась до 3 %). Имеется официальная оценка Узбекистана (цит. по книге Е. Ю. Садовской «Миграция в Казахстане на рубеже XXI века : основные тенденции и перспективы» ISBN 9965-593-01-9), согласно которой в 1999 г. численность казахов составляла 940,6 тыс. чел. или 3,8 %. Если принять сохранение доли казахов на уровне 4,1 % (без учета репатриации части казахов-оралманов в Казахстан) и численность населения Узбекистана в середине 2008 г. в размере 27,3 млн чел., то численность казахов в Узбекистане составит ок. 4,1 млн чел., если же применить оценку доли казахов в 3 %, их число в середине 2008 составит ок. 3,8 млн чел. По данным Этнического атласа Узбекистана в 2000 г. в стране было 3 990 022 казахов
  4. ↑ 4,0 4,1 ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СТРАНАХ БЛИЖНЕГО ЗАРУБЕЖЬЯ С.123
  5. ↑ Данные на 2008 год. Официальный сайт хокимията г. Ташкент 2010 йыл 16 март архивланған.
  6. ↑ Данные переписи населения РФ 2022 года 2021 йыл 23 декабрь архивланған.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России 2012 йыл 8 декабрь архивланған.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 Всероссийская перепись населения 2002 года. Дата обращения: 24 декабрь 2009. Архивировано 21 август 2011 года. 2008 йыл 2 февраль архивланған.
  9. ↑ Перепись населения Монголии 2010 года
  10. ↑ В 1995 году численность казахов составляла 86 987 чел [1] 2013 йыл 23 май архивланған. или 1,94 % населения. Впоследствии наблюдался массовый выезд казахов-оралманов в Казахстан: 22 тыс. до 2001 года и ещё 38-40 тыс. в период 2001—2007 гг. По сообщениям прессы [2] 2013 йыл 23 май архивланған., [3] 2013 йыл 23 май архивланған., [4] 2013 йыл 23 май архивланған. значительная часть казахов уже покинула Туркменистан
  11. ↑ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 января 2012 года. 2013 йыл 13 ноябрь архивланған. По переписи 1999 г. в Киргизии было 42 657 казахов (Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп), численность казахов сокращается в результате выезда за пределы Киргизии, так в только за 2008 год убыль за счёт миграции составила 701 чел. или 2,1 % численности казахов (Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2008 г.(недоступная ссылка)), в 2009 г. убыль составила 630 чел. или 1,9 % (Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2009 г.(недоступная ссылка)), в 2010 г. — убыль 759 чел. или 2,3 % (Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2010 г.(недоступная ссылка)). Определённое влияние на численность казахов оказывает и их ассимиляция.
  12. ↑ http://www.inform.kz/rus/article/2207298 По оценке лидера казахской общины в Турции, казахов в Турции проживет около десять тысяч, из них в Стамбуле — порядка двухсот семей.
  13. ↑ http://news.iran.ru/news/32852/ 2016 йыл 4 март архивланған. Казахи «ядерного» Ирана
  14. ↑ &n_page=5 Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины.
  15. ↑ Казахи в Америке
  16. ↑ Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ. belstat.gov.by. Архивировано 3 февраль 2012 года. 2010 йыл 18 сентябрь архивланған.
  17. ↑ http://www.botschaft-kaz.de/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35 2012 йыл 16 октябрь архивланған. Казахская диаспора в Германии
  18. ↑ http://www.neonomad.kz/neonomadika/kultura/index.php?ELEMENT_ID=4530(недоступная ссылка) Сейчас в Лондоне проживает около 35 — 40 казахских семей, в целом наберется 300—400 этнических казахов. В свое время они переехали сюда из-за экономического кризиса в Турции, поэтому в Лондоне им приходилось начинать все с нуля, практически чернорабочими, поэтому вначале не все смогли дать своим детям хорошее образование. Некоторым приходится работать официантами в ресторанах и столовых. Есть занятые и в текстильной промышленности, — возможно, сказывается влияние турецкой индустрии. В последние два-три года 6—7 детей из казахских семей уже закончили универститет. Во всей Великобритании проживаает около 1000 казахский семьей.
  19. ↑ Том 3. Национальный состав и владение языками, гражданство населения Республики Таджикистан 2013 йыл 14 октябрь архивланған.
  20. ↑ 20,0 20,1 Kazakh — Британника энциклопедияһында
  21. ↑ Бромлей Ю. В., Арутюнов С. А. Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл. ред. Ю. В. Бромлей. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — С. 194—195. — 624 с.
  22. ↑ Казахи. Большая российская энциклопедия. bigenc.ru. Дата обращения: 22 декабрь 2020. Архивировано 25 октябрь 2020 года.
  23. ↑ Имя народа: происхождение термина «Казах». Дата обращения: 31 июль 2019. Архивировано 31 июль 2019 года.
  24. ↑ Lee J-Y. Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of the Qazaqs: State and Identity in Post-Mongol Central Eurasia. — The Netherlands, Leiden: «Brill», 2015. — 254 p. — ISBN 978-90-04-30648-6 (hardback).
  25. ↑ Султанов Т. Кто такие казахи // Родина. — 2004. — № 2. — С. 28—31.
  26. ↑ Султанов Т. Кто такие казахи // Родина. — 2004. — № 2. — С. 28—31.
  27. ↑ Codex Cumanicus / Kuun, Géza. — Budapest, 1880.
  28. ↑ Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков: извлечения из персидских и тюркских сочинений / Сост. С. К. Ибрагимов, Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин. — Алма-Ата: Наука, 1969. — С. 195. — 651 с.
  29. ↑ 29,0 29,1 М.X. Абусеитова. Казахское ханство во второй половине XVI века. — Алма-Ата: Наука, 1985. — С. 39—41. — 103 с.
  30. ↑ Фазлаллах ибн Рузбехан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя) / Пер., предисл. [с. 15-51] и примеч. Р. П. Джалиловой ; Под ред. А. К. Арендса. — Москва: Наука, 1976. — С. 62. — 197 с., 334 с. староараб. паг. с.
  31. ↑ Есиповская летопись. Дата обращения: 18 сентябрь 2017. Архивировано 23 сентябрь 2017 года.
  32. ↑ Постановление Всеказакского съезда Советов от 19 апреля 1925 года. Архивировано из оригинала 2 май 2018 года.
  33. ↑ Атлас СССР, 1928. — С. 101.
  34. ↑ Постановление ЦИК и СНК КазАССР № 133 от 5.02.1936 о русском произношении и письменном обозначении слова «казак»
  35. ↑ Ethnic composition of Russia (national censuses)
  36. ↑ «Национальные кухни наших народов», В. В. Похлебкин. Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 16 август 2013 года.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡаҙаҡтар&oldid=1275885» битенән алынған