Бөйөк Британия

Бөйөк Британия
United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland

Бөйөк Британия флагы Бөйөк Британия Короле Гербы
Милли девиз: «Dieu et mon droit»
Гимн: Бөйөк Британия гимны
Нигеҙ һалынған	1801
Рәсми телдәр	Инглиз теле
Баш ҡала	Лондон
Иң ҙур ҡалалары	Лондон, Эдинбург
Идара итеү формаһы	Конституцион монархия
Дәүләт башлығы Премьер-министр	Елизавета II Тереза Мэй
Территория   • Барыһы   • % һыу.	77 урын 244 101 км² 1,3
Халыҡ   • Барыһы (2005)   • Тығыҙлыҡ	21 урын 60 441 457 247 кеше/км²
ЭТП   • Бөтәһе (2004)   • Кеше башына	6 урын 1 736 377 млн. $ 30 900 $
Валюта	Фунт стерлинг (GBP)
Интернет-домен	.uk
Телефон коды	+44
Сәғәт бүлкәте	UTC 0

Бөйөк Брита́ния (ингл. Great Britain), рәсми исеме — Бөйөк Британияның һәм Төньяҡ Ирландияның Берләшкән Короллеге (ингл. The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), инглиз телендә Берләшкән Короллек тип аталыуы ла осрай (ингл. United Kingdom) — Төньяҡ-көнбайыш Европалағы дәүләт, БМО Именлек Советы һәм Европа Берләшмәһе ағзаһы.

Башҡалаһы — Лондон. Идара итеү формаһы — парламентлы (конституцион) монархия.

Административ-территориаль бүленеүе формаһы буйынса унитар дәүләт булыуына ҡарамаҫтан, Англиянан тыш бөтә Берләшкән Короллек өлөштәренең ҙур автономияһы бар.

Берләшкән Короллек Бөйөк Британия утрауында һәм өлөшләтә Ирландия утрауында урынлашҡан. Шулай уҡ Берләшкән Короллеккә инмәгән әммә уның өлөшө булған Британиянан бойондороҡло территориялар һәм Британияның Корона биләмәләре бар.

Майҙаны — 244,9 мең км2. Дәүләт башлығы — королева (король). Халҡы — 60,4 млн кеше (2005): инглиздәр (83 %), шотландтар (8,6 %), валлийҙар (4,9 %), ирландтар (2,9 %). Рәсми тел — инглиз теле. Диндарҙарҙың күпселеге — протестанттар.

Ил Төньяҡ Атлантик Килешеү Ойошмаһы — НАТО ағзаһы.

Тарихы

Англия гербы, 1558—1603 йылдар

Британ утрауҙарҙарында кешеләр 30 мең йыл элек йәшәгән (Стоунһендж).

Б. э. тиклемге 800—500 йылдарҙа утрауҙа бриттар, кельттар һәм гэлдар йәшәү тураһында мәғлүмәт бар.

Б. э. тиклемге 43 йылда Кентта 4 рим легионы корабльдәрҙән төшә. Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә рим ғәскәрҙәре бриттарҙы һәм кельттарҙы еңеп алда.Рим власы утрауҙарҙа IV быуатҡа тиклем һаҡлана.

V быуатта утрауҙарға герман ырыуҙарҙын береһе — англосакстар күсеп ултыра. Улар бриттарҙы һәм кельттарҙы хәҙерге Уэльс һәм Шотландия территорияһына ҡыуып сығарҙа.

Бөйөк Альфред етәкселеғе (871—901)

Бөйөк Альфре́д (англо-сакс Ælfrēd se Grēata; ингл. Alfred the Great; ян. 849 — 26 октябрь 899 / 28 октябрь 901) — 871—899 йылдарҙа Уэссекс Короле.

871—899 йылдарҙа Альфред Бөйөк сакстарҙың иң эре дәүләте Уэссексты (артабан Англия Короллеге) төҙөй.

Вильгельм I Яулап алыусы етәкселеғе (1066—1087)

Вильге́льм I Яулап алыусы (Вильгельм Нормандиянан йәки Вильгельм Законға ярашлы тыумаған); (ингл. William I the Conqueror, William the Bastard, франц. Guillaume le Conquérant, Guillaume le Bâtard; 1027/1028,Фалез — 09.09.1087) — Нормандия герцогы, (1035 йылдан) һәм 1066 йылдан Англия короле. Норманд Яулап алыуын ойоштороусы, Европаның XI быуаттағы иң эре сәйәси эшмәкәре.

1066 йылдарҙа Англия Короллегенә Нормандия герцогы Вильгельм I яулап ала. Норманд династияһы Англияла 1154 йылға тиклем идара итә.

Стефан етәкселеғе (1135—1154)

Стефан (ингл. Stephen (ок. 1092/6, Блуа — 25 октябрь 1154, Дувр), шулай уҡ Стефан Блуаский (Estienne de Blois), — 1135—1154 йылдарҙа Англия короле. Вильгельм I Яулап алыусының ейәне.

1135 йылда, Генрих I үлгәндән һуң, Матильдана тәхеттән төшөрөү 1135—1154 йылдарҙа Англияла Матильда яҡлылар һәм Стефан Блуаский яҡлылар араһында Граждандар һуғышына килтерә.

1154 йылда граждандар һуғышынан һуң идара иткән династия алмаштырыла. 1154—1399 йылдарҙа короллек менән Плантагенеттар идара итә.

Иоанн Ерһеҙ етәкселеғе (1199—1216)

Иоа́нн (Джон) Ерһеҙ (ингл. John Lackland; 24.12.1167, Оксфорд — 19.10.1216, Ньюарк) — 1199—1216 йылдарҙа Англия Короле.

Уның етәкселегендә:

• Франция Короле Филипп II Август Нормандияны яулап алды.
• 1213 йылда рим атаһының вассалға әйләнә
• Бөйөк Азатлыҡ Хартияһа 1215 йылда ҡул ҡуя

Англия дәүләтең иң уңышһыҙ Король тип һанала. Унын арттан бер ниндәй ҙә инглиз, француз, шотланд монарх улға «Иоанн» исемде бирмәне.

1215 йылда Бөйөк Азатлыҡ Хартия ҡабул ителә.

1337—1453. Йөҙ йыллыҡ һуғыш — бер яҡтан Франция һәм уның союздаштары һәм икенсе яҡтан Англия һәм уның союздаштары араһындағы яҡынса 1337 йылдан алып 1453 йылға тиклем дауам иткән һуғыштар серияһы.

1496 йылда Англия Короле Генрих VII Джон Каботты Азияға яңы юлдарҙы табыу өсөн экспедицияға ебәрә. Атлантик океанды үтеп ул 1497 йылда Ньюфаундлендты аса. Ошо йыл Британ Империяһының тыуыу йылы тип иҫәпләнә. Джон Каботтын экспедицияһы инглиз тарихында Британ утрауҙарҙарынан ситтә булған беренсе вакиға.

1642—1646 йылдарҙа Англияла граждан һуғышы бара.

Ил үҫә. XVII быуатта ысын империяға әүерелә. Британ Империяһы кешелек тарихында иң ҙур дәүләт булған.

1679 йыл — Хабеас корпус актты ҡабул итеү.

1689 — Хоҡуҡтар тураһында биль ҡабул итеү.

1707 йылдан һуң

1707 йылдың 1 майында Англия Короллеге Шотландия Короллеге менән берләшә. Яңы дәүләттен исеме — Бөйөк Британия.

1800 йылда Ирландия менән берләшеү тураһында уния тыуа. 1801 йылдын 1 ғинуарында дәүләттен исеме — Бөйөк Британияның һәм Ирландияның Берләшкән Короллеге.

1927 Ирландия аҙатлыҡ юлына баҫа. Ләкин төнъяк яғы ҡала. Дәүләттен яңы исеме Бөйөк Британияның һәм Төньяҡ Ирландияның Берләшкән Короллеге.

Король статусы тарихы

Англия Короле — Англия короллығының юғары титул. Англия монархияһының рәсми мәғлүмәте буйынса беренсе Англия короле Бөйөк Альфред тип һанала. Ул 871—899 йылдарҙа сакстарҙын иң эре дәүләтте (Уэссекс) короле булған. Иң һуңғы Англия королеваһы — Анна. 1707 йылда Шотландия менән берләшкәс уның вазифа исеме — Бөйөк Британия королеваһы тип үҙгәртелә.

Британия Империяһына ингән ерҙәр

Европа

• 1066 Гернси (утрау)
• 1066 Джерси (утрау)
• 1171—1541 Лордство Ирландия
• 1346 Мэн (утрау)
• 1541—1801 Ирландия Короллеге
• 1708—1757 Менорка
• 1713 Гибралтар
• 1763—1782 Менорка
• 1798—1802 Менорка
• 1800—1813 Мальта
• 1801—1922 Великобритания һәм Ирландия
• 1813—1964 Мальта
• 1807—1890 Гельголанд
• 1809—1864 Ионические утрауҙар
• 1878—1960 Кипр
• 1921—1937 Ирланд азат дәүләте
• 1921 Северная Ирландия
• 1945—1949 Оккупационная зона Германияла
• 1945—1949 Оккупационная зона Австрияла
• 1960 Акротири һәм Декелия

Америка

• 1583—1907 Ньюфаундленд һәм Лабрадор
• 1607—1776 Виргиния
• 1619 Бермуд Утрауҙары
• 1620—1691 Плимутская колония
• 1622—1691 Мэн
• 1629—1691 Массачусетс-Бэй
• 1632—1776 Мэриленд
• 1635—1644 Сэйбрук
• 1636—1776 Коннектикут
• 1636—1776 Род-Айленд
• 1638—1665 Нью-Хейвен
• 1663—1712 Каролина
• 1664—1783 Нью-Йорк
• 1665—1686 Нью-Джерси
• 1670—1870 Земля Руперта
• 1674—1702 Восточная Джерси
• 1674—1702 Западная Джерси
• 1680—1686 Нью-Гэмпшир
• 1681—1783 Пенсильвания
• 1686—1689 Яңы Англия
• 1689—1783 Нью-Гэмпшир
• 1691—1780 Массачусетс
• 1701—1776 Делавэр
• 1702—1776 Нью-Джерси
• 1712—1776 Төньяҡ Каролина
• 1712—1776 Көньяҡ Каролина
• 1713—1867 Яңы Шотландия
• 1732—1776 Джорджия
• 1759—1867 Нью-Брансуик
• 1763—1873 Утрау Принца Эдуарда
• 1763—1791 Квебек
• 1763—1783 Восточная Флорида
• 1763—1783 Көнбайыш Флорида
• 1791—1841 Үрге Канада
• 1791—1841 Нижняя Канада
• 1815—1858 Округ Новая Каледония
• 1818—1846 Колумбия/Орегон¹
• 1841—1867 Провинция Канада
• 1849—1866 Ванкувер
• 1853—1863 Королева Шарлотта Утрауҙары
• 1858—1866 Британ Колумбияһы
• 1859—1870 Северо-Западная территория
• 1862—1863 Территория Стикин
• 1866—1871 Ванкувер һәм Британ Колумбияһы
• 1867—1931 Канадская конфедерация²
• 1907—1949 Доминион Ньюфаундленд

Латин Америка, Атлантика

• 1605—1979 Сент-Люсия
• 1623—1883 Сент-Китс
• 1624—1966 Барбадос
• 1625—1650 Утрау Святого креста
• 1627—1779 Сент-Винсент
• 1627—1816 Подветренные утрауҙар
• 1628—1883 Невис
• 1632—1782 Монтсеррат
• 1632—1860 Антигуа
• 1643—1860 Утрауҙар Бэй
• 1650 Ангилья
• 1651—1667 Уиллогбиленд (Суринам)
• 1655—1859 Берег Москитов
• 1655—1962 Ямайка
• 1658 Утрау Святой Елены
• 1666 Британские Виргинские утрауҙар
• 1666—1860 Барбуда
• 1670 Кайман утрауҙары
• 1650—1973 Багамские утрауҙар
• 1630—1641 Утрау Провиденс
• 1670—1689 Утрауҙар Сент-Эндрю һәм Провиденс
• 1762—1779 Гренада
• 1763—1778 Доминика
• 1763—1888 Тобаго
• 1775—1908 Южная Георгия
• 1783 Монтсеррат
• 1783—1974 Гренада
• 1783—1979 Сент-Винсент һәм Гренадины
• 1783—1978 Доминика
• 1783 Тёркс һәм Кайкос
• 1797—1888 Тринидад
• 1815 Утрау Вознесения²
• 1816 Тристан-да-Кунья²
• 1814—1966 Брит. Гвиана (Гайана)³
• 1833—1958 Наветренные утрауҙар
• 1833—1958 Подветренные утрауҙар
• 1833 Фолклендские утрауҙар⁴
• 1860—1981 Антигуа һәм Барбуда
• 1862—1981 Британский Гондурас (Белиз)
• 1882—1983 Сент-Китс һәм Невис
• 1888—1962 Тринидад һәм Тобаго
• 1908 Южная Георгия һәм Южные Сандвичевы Утрауҙар⁴
• 1958—1962 Федерация Вест-Индии

Африка

• 1661—1702 Утрау Джеймс
• 1765—1816 Сенегамбия
• 1787—1961 Сьерра-Леоне¹
• 1794—1976 Сейшельские утрауҙар
• 1795—1803 Капская колония
• 1806—1910 Капская колония
• 1807—1814 Мадейра
• 1810—1968 Маврикий¹
• 1810—1965 Чагос
• 1816—1965 Гамбия²
• 1834—1839 Сокотра
• 1843—1910 Наталь
• 1861—1906 Колония Лагос
• 1868—1966 Басутоленд (Лесото)
• 1867—1957 Золотой берег (Гана)¹
• 1877—1881 Республика Трансвааль
• 1878—1910 Уолфиш-Бей
• 1881—1900 Протекторат Ойл-Риверс
• 1882—1922 Султанат Египет
• 1884—1960 Британский Сомалиленд
• 1885—1895 Колония Бечуаналенд
• 1885—1966 Протекторат Бечуаналенд (Ботсвана)
• 1887—1897 Зулуленд
• 1889—1924 Баротселанд
• 1890—1962 Уганда¹
• 1890—1963 Занзибар
• 1890—1895 Витуленд
• 1891—1907 Брит. Центральная Африка
• 1895—1920 Брит. Восточная Африка
• 1899—1956 Англо-Египетский Судан
• 1900—1914 Северная Нигерия
• 1900—1914 Южная Нигерия
• 1900—1910 Колония Оранжевой реки
• 1900—1910 Трансвааль
• 1902—1968 Свазиленд
• 1907—1964 Ньясаленд (Малави)¹
• 1910—1931 Южно-Африканский Союз¹
• 1914—1960 Нигерия¹
• 1915—1931 Юго-Западная Африка³
• 1916—1956 Британский Тоголенд³
• 1922—1961 Британский Камерун³
• 1920—1963 Кения¹
• 1922—1961 Танганьика³
• 1923—1965 Южная Родезия
• 1924—1964 Северная Родезия (Замбия)
• 1953—1963 Федерация Родезии һәм Ньясаленда
• 1965 Британская территория в Индийском океане
• 1979—1980 Южная Родезия (Зимбабве)

Азия

• 1640—1858 Мадрасское президентство
• 1685—1824 Бенкулен
• 1687—1858 Бомбейское президентство
• 1690—1858 Бенгальское президентство
• 1702—1705 Пуло-Кондор
• 1721—1949 Индия тузем князлеге
• 1762—1764 Манила һәм Кавите
• 1786—1826 Пенанг
• 1789—1796 Большой Андаман
• 1796—1948 Цейлон (Шри-Ланка)¹
• 1812—1814 Бангка
• 1812—1824 Белитунг
• 1819—1826 Сингапур
• 1820—1971 Договорный Оман (ОАЭ)
• 1820—1971 Бахрейн
• 1824—1948 Бирма
• 1826—1946 Стрейтс Сетлментс
• 1839—1963 Аден
• 1839—1842 Афганистан
• 1841—1997 Гонконг
• 1841—1946 Короллеғе Саравак²
• 1848—1890 Лабуан
• 1858—1947 Британ Индияһы (Индия¹, Пакистан¹, Мьянма, Бангладеш)
• 1858—1872 Андаманские һәм Никобарские утрауҙар²
• 1861—1947 Сикким
• 1873—1896 Негри-Сембилан
• 1874—1896 Селангор
• 1874—1896 Перак
• 1879—1919 [[Афганистан >]]
• 1881—1963 Протекторат Сев. Борнео²
• 1887—1896 Паханг
• 1886—1963 Протекторат Аден
• 1887—1965 Мальдивские утрауҙар
• 1888—1984 Бруней²
• 1891—1971 Маскат һәм Оман (Оман)
• 1895—1946 Федерированные малайские государства²
• 1898—1930 Вэйхай
• 1899—1961 Кувейт
• 1904—1948 Джохор
• 1910—1949 Бутан
• 1909—1946 Нефедерированные малайские государства³
• 1916—1971 Катар
• 1920—1932 Месопотамия⁴
• 1920—1948 Палестина⁴
• 1921—1946 Трансиордания⁴
• 1946—1963 Колония Северное Борнео
• 1946—1963 Колония Саравак
• 1946—1963 Сингапур
• 1946—1948 Малайский союз
• 1948—1972 Доминион Цейлон
• 1948—1957 Малайская Федерация (Малайзия)
• 1962—1967 Федерация Южной Аравии
• 1963—1967 Протекторат Южной Аравии

Австралия, Океания һәм Антарктика

• 1788—1901 Яңы Көньяҡ Уэльс
• 1788—1901 Утрау Норфолк
• 1803—1901 Земля Ван-Димена / Тасмания
• 1807—1863 Окленд Утрауҙары
• 1824—1980 Новые Гебриды¹ (Вануату)
• 1826—1901 Западная Австралия
• 1829—1832 Колония Суон-Ривер
• 1836—1901 Южная Австралия
• 1838 Утрауҙар Питкэрн
• 1839—1907 Яңы Зеландия
• 1841—1933 Земля Виктории
• 1851—1901 Колония Виктория
• 1857—1955 Кокосовые (Килинг) утрауҙар
• 1859—1901 Квинсленд
• 1874—1970 Фиджи²
• 1877—1976 Британские западно-тихоокеанские территории
• 1878—1931 Утрауҙар Ашмор
• 1884—1902 Британская Новая Гвинея³ (Папуа — Новая Гвинея)
• 1888—1893 Раротонга
• 1888—1958 Утрау Рождества²
• 1889—1926 Утрауҙар Юнион
• 1892—1976 Утрауҙар Гилберта һәм Эллис³ (Кирибати һәм Тувалу)
• 1893—1901 Федерация утрауов Кука
• 1893—1978 Британские Соломоновы утрауҙар³ (Соломоновы утрауҙар)
• 1900—1970 Тонга
• 1900—1901 Утрау Савидж
• 1901—1942 Австралия
• 1907—1953 Доминион Новая Зеландия
• 1908—1962 Южные Шетландские утрауҙар⁵
• 1908—1962 Южные Оркнейские утрауҙар⁵
• 1908—1962 Земля Грейама⁵
• 1909—1931 Утрауҙар Картье
• 1910—1947 Утрау Херд һәм утрауҙар Макдональд
• 1923 Зависимая территория Росса
• 1923—1968 Науру
• 1930—1933 Земля Эндерби
• 1939—1979 О-ва Кантон һәм Эндербери³
• 1962 Британская антарктическая территория⁵

Дәүләт ҡоролошо

Бөйөк Британия Короллеге кодификацияланмған Конституцияһына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә. Бөйөк Британия - Конституцион монархия.

Башҡарма власть

Премьер-министр — илдең иң юғары вазифаһы. Премьер-министр хөкүмәт министрзар тәғәйенләү хоҡуғына эйә.

Закондар сығарыу власы

Парламент (ингл. Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland)— Бөйөк Британия Короллегенең юғары закондар сығарыу органы.

Суд власы

Юғары суд составында:

1. Юғары суд 80 судъяларҙан тора һәм 3 ботаҡҡа бүленә: король эскәмйәһе (лорд — башсудья етәкселек итә), канцлер эскәмйәһе (вице-канцлер етәкселек итә), ғәйлә эштәре буйынса эскәмйәһе (бүлек рәйесе етәкселек итә). Судьялар барристерҙарҙан ҡуйыла. 1-се инстанцияһында барған эштәрҙе 1 судья ҡарай. Король эскәмйәһе сауҙа, дөйөм хоҡуҡ эштәрей ҡарай. Юғары суд ҡарарға ялыу Аппеляция судына бирелә.
2. Аппеляция суды
3. Корона суды. Корона суды 1971 йылда төҙөлә һәм енәйәт эштәрҙе ҡарай.

Башҡортостан менән бәйләнештәре

Башҡортостан Хөкүмәте делегацияһының Бөйөк Британияға визиттар 2000, 2001, 2003—2008 йылдарҙа булды.

Бөйөк Британияның делегацияһы Башҡортостанға 1 тапҡыр ғына 2003 йылда килде (Рәсәйҙәге Бөйөк Британия һәм Төньяҡ Ирландия Ҡушма Короллеге илселегенең 1-се секретары һәм Бөйөк Британияның Сит ил эштәре министрлығының Иҡт. сәйәсәт департаменты вәкиле составында).

Бөйөк Британияның делегаттары 2—3 сө Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы эшендә ҡатнаша.

Башҡортостан Республикаһының БДБ-нан башҡа илдәр м н тышҡы сауҙаның дөйөм күләмендә Бөйөк Британия өлөшөнә 0,9 % тура килә (2009). Башҡортостан Республикаһы һәм Бөйөк Британияның тышҡы сауҙа әйләнеше 39,3 млн АҠШ доллары тәшкил итә (2000 й. ҡарағанда 10 тапҡырға кәмерәк).

Экспорт

Башҡортостандан Бөйөк Британияға экспорты — 35,5 млн доллар (2000 йылда — 393,1 млн доллар); Тауар структураһы:

1. минераль продукттар. Төп экспортёрҙар: Газпром Нефтехим Салауат, Башнефть (Яңы Өфө нефть эшкәртеү заводы, Уфанефтехим подразделениялары).
2. яғыулыҡ
3. химик продукттар
4. каучуктар
5. ағас материалдар
6. ҡағыҙ изделиелары
7. машиналар
8. ҡоролмалар
9. транспорт саралары

Импорт

Бөйөк Британия Башҡортостанға импортлай:

1. органик химик берләшмәләр. Төп импортёрҙар: Газпром Нефтехим Салауат, Башнефть (Уфаоргсинтез подразделениеһы).
2. пластмасса изделиелары, ҡоролмалар
3. фармацевтика продукция
4. туҡланыу продукттары

Дөйөм импорты 3,8 млн доллар тәшкил итә (2000 й. — 5,2 млн доллар).

Башҡортостан Республикаһында, Бөйөк Британияның капитал йәлеп итеп, 12 берлектәге предприятие эшләгән. Башҡортостан Республикаһы Сауҙа сәнәғәт палатаһында Бөйөк Британияның мәғлүмәт бюроһы бар.

2004 й. Екатеринбург та ген. консуллыҡ ойошторған Британия төҙөлөш компанияларының мәғлүмәт стенды «Уралстрой—2004» күргәҙмәһендә тәҡдим ителә Бөйөк Британияның ҡайһы бер фирмалары «Ҡала. Архитектура һәм төҙөлөш—2004», «Газ. Нефть. Технологиялар—2006» халыҡ ара күргәҙмәләрендә (бөтәһе лә — Өфө) ҡатнаша. Бөйөк Британияның вәкилдәре «Халыҡ ара эшлекле осрашыуҙар: Өфө—1997» конф. ҡатнаша.

Математика институты ғалимдары Бөйөк Британияның ғалимдары менән INTAS программаһы сиктәрендә бәйләнеш тота;

Молекулалар һәм кристалдар физикаһы институты Уорвик ун тының Масс-спектрометрия ин ты, Биохимия һәм генетика институты Уэльс ун тының Биология фәндәре ин ты һәм Уорвик ун-тының Үҫемлектәр генетикаһы һәм биотехнологияһы бүлеге, Механика институты Лавборо ун ты м н фәнни бәйләнештәр тота, Авиация техник университеты Шеффилд ун-ты, Радиоэлектроника колледжы Блекпул колледжы м н хеҙмәттәшлек итә. 1997 й. БДУ ла инглиз студенттары һәм аспиранттары уҡый.

Башҡортостан менән Бөйөк Британияның күптәнге тарихи бәйләнештәре бар. 1818—28 йй. инглиз банкиры Ралль һәм сауҙагәр Доути Биҙәр заводын тота, 20 б. башында Л.Уркарт Верхнеурал өйәҙендә урынлашҡан завод һәм рудниктарҙың контроль акциялар пакеты хужаһы була.

Лондонда Бөтә донъя күргәҙмәһендә (1862) П. М. Обуховтың Златоуст (Косотур) заводында ҡойолған ҡорос пушкалары (алтын миҙалға лайыҡ була) һәм Ырымбур дебет шәлдәре күрһәтелә.

1841 й. Ырымбур губернаһында шотланд геологы Р.Мурчисондың Уралдың геология, география һәм палеонтологияһы б са мәғлүмәттәр йыйыусы экспедицияһы эшләй; экспедиция һөҙөмтәләре б са «Европа Рәсәйе һәм Урал тауы геологияһы» (1845; инглиз т.) баҫылып сыға.

1880—1900 йй. Европала, ш. иҫ. Б. Б. В. В. Тиманова гастролдә була.

1926 й. БАССР-ҙа инглиз эшселәренең дөйөм забастовкаһын яҡлап 45 мең һумдан ашыу аҡса йыйыла; ш. уҡ йылда респ. баш күтәреүселәр делегацияһы килә, улар хеҙмәтсәндәр алдында сығыш яһай, респ. хөкүмәте тарафынан ҡабул ителә.

70 се йй. респ. нефть эшкәртеү һәм нефтехимия пр тиеларына Б. Б. ҡоролмалар килтерелә, уларҙы инглиз белгестәре монтажлап, көйләп, эшләтеп ебәрә. Фән һәм мәҙәниәт өлкәһендә лә хеҙмәттәшлек алып барыла.

Инглиз тикшеренеүселәре Э.Карр, У.Коларз, Т.Ланкина, О.Файджестың хеҙмәттәре Башҡортостан тарихы проблемаларына арналған. Д.Байрондың «Шильон тотҡоно» (1924), У.Шекспирҙың «Отелло» (1946), «Макбет» (1961), «Тиҫкәре ҡыҙҙы буйһондороу» (1983), Э. Л. Войничтың «Күгәүен» (1968), Д.Дефоның «Робинзон Крузо» (1980, 1990) әҫ. башҡ. теленә тәржемә ителгән һәм баҫылған, Ә.Һ.Бикчәнтәевтең «Ҙур оркестр» (1958) повесы инглиз телендә донъя күрә. Респ. театрҙары репертуарына инглиз яҙыусылары әҫ. б са спектаклдәр [Шекспирҙың «Гамлет», «Макбет», «Отелло», «Ромео һәм Джульетта», А.Кристиҙың «Ҡапҡан» («Мышеловка»), О.Уайльдтың «Кентервиль өрәге» («Кентервильское привидение»), Р.Киплингтың «Джунглиҙар китабы» мотивы б са «Беҙҙең ҡаныбыҙ бер» («Мы с тобой одной крови») һ.б.] инә.

2005 й. Ғәскәров Ф. исемендәге халыҡ бейеүҙәре ансамбле Лондонда «Рус ҡышҡы фестивалендә» ҡатнаша. Башҡортостанда 3 инглиз йәшәй (2002).

1996 й. алып Башҡортостан Республикаһында «Башҡортостан—Бөйөк Британия» дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек ойошмаһы эшләй.

Ил башлыҡтары

• Виктория Королеваһы 1837 йылдан 1901 йылға тиклем етәкләне. Ошо күрһәткес буйынса ул Британияның иң оҙаҡ идара иткән Королева.

Территориаль бүленеү

Берләшкән Короллек 4 «тарихи провинция»-ға бүленә: Англия, Шотландия, Уэльс һәм Төньяҡ Ирландия. Итглизсә улар countries (башҡ. илдәр) йәиһә constituent parts/constituent countries тип атала.

Англия

Ҡарағыҙ: Англия
Англия (ингл. England) — Бөйөк Британияһы "тарихи провинциялары"нан иң ҙурыһы. Баш ҡалаһы — Лондон, майҙаны 130 395 квадрат километр, бөтә дөнъя майҙанынан 1/1000-гә яҡын. Халыҡ һаны — 50.762.900 кеше. Англияның үҙ власть органдары (йәғни парламент һәм хөкүмәт) юҡ, Бөйөк Британия Хөкүмәте һәм Бөйөк Британия Парламенты Англияның төп власть органдары булып һанала. Берҙән-бер рәсми тел — инглиз теле. Иң ҙур ҡалалары — Лондон, Манчестер, Лидс һ.б.

Уэльс

Ҡарағыҙ: Уэльс
Уэльс — Бөйөк Британияның 4 иң әһәмиәтле булғандарҙын административ өлөшө. Күптән үткән заман кельт ырыуҙарҙын конгломераты.