Салауат (ҡала)

Ҡала
Салауат Салауат
Флаг Герб
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Координаталар	53°22′ с. ш. 55°56′ в. д.
Башлыҡ	Ғилманов Фәрит Фәррәх улы
Милли состав	Урыҫтар (50,63%), татарҙар (23,98%), башҡорттар (19,03%), сыуаштар (1,43%), украиндар (0,49%)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Телефон коды	34763
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 439 000 000
ОКТМО коды	80 739 000 001
Рәсми сайт	salavat.ru
Салауат

Салауат (тыңлау)  — Башҡортостан Республикаһының көньяҡ өлөшөндә, Ағиҙел йылғаһының һул яҡ ярында урынлашҡан республика әһәмиәтендәге ҡала, ҙур сәнәғәт (башлыса нефть химияһы) үҙәге.

Тарихы

СССР Министрҙар Советының 1948 йылдың 30 мартындағы ҡарары нигеҙендә Ағиҙелдең һул яҡ ярынан 7—8 саҡрымда ятҡан Оло Аллағыуат ауылы янында мазут эшкәртеп, бензин алыу өсөн, Германиянан ҡайтарылган ҡоролмалар нигеҙендә «18-се комбинат» (хәҙер Газпром Нефтехим Салауат берекмәһе) төҙөлә башлай.

Производствола эшләүселәргә йәшәү өсөн административ яҡтан Ишембайға ҡараған махсус ҡасаба төҙөү күҙ уңында тотола. Был төҙөлөш эштәрен атҡарыу «Ишембайгазстрой» тресына йөкмәтелә. И. В. Сталин приказы буйынса төҙөлөшкә иркенән мәхрүм ителгән 25 мең тотҡон ебәрелә. Ҡалала бөгөн дә дүрт холоҡ төҙәтеү колонияһы бар. 1948 йылдың июнь айында буласаҡ ҡаланың тәүге барагы ҡалҡып сыға, ә көҙөн поселоктың беренсе урамына нигеҙ һалына. Совет дәүләтенең Сталин ҡултамғаһы менән сығарылған мөһим ҡарарын тормошҡа ашырыусылар хөрмәтенә уға «Төҙөүселәр урамы» тигән исем ҡушыла. «18-се комбинат» менән бергә тиерлек тыуған ҡасаба йыл тирәһе исемһеҙ йөрөй. Тик 1949 йылдың 7 июнендә генә уға РСФСР Юғары Советы Президиумы Указы нигеҙендә халҡыбыҙҙың милли батыры Салауат исеме бирелә. Быға тиклем Ишембай ҡала Советына ҡараған Салауат поселогы 1954 йылдың 12 июнендә «республика әһәмиәтендәге ҡала» статусын ала.

Сәнәғәт

«Газпром Нефтехим Салауат» берекмәһе

Салауат — ҙур нефть химияһы үҙәге. Газпром Нефтехим Салауат акционерҙар йәмғиәте яғыулыҡ, полиэтилен, азот ашламалары һәм башҡа күп төрлө продукция етештерә. «Салауатстекло» акционерҙар йәмғиәте, оптика-механика заводы тормоштоң төрлө өлкәһендә ҡулланылған тауарҙар — тәҙрә быялалары, быяла сүс, быяла һауыт-һаба, гәлсәр, биноклдәр, медицина приборҙары эшләп сығара. Нефть эшкәртеү заводтары өсөн ҡорамалдарҙы «Салауатнефтемаш» фәнни-производство берекмәһе, ә сәнәғәт предприятиелары һәм төҙөлөш комплекстары өсөн — «Салауатгидромаш» акционерҙар йәмғиәте етештерә. Авторемонт, тәжрибә-эксперимент, тимер-бетон һәм минераль мамыҡ етештереү заводтары эшләй. Еңел сәнәғәт тауарҙарын «Содис» тегеү фирмаһы, һунар ҡорамалдары һәм трикотаж әйберҙәр фабрикалары сығара.

«Салауатводоканал» предприятиеһы ҡала халҡын һыу менән тәьмин итә.

Мәғариф һәм мәҙәниәт

Крайҙы өйрәнеү музейы

Ҡалала «Салауатгипронефтехим», Нефть машиналары эшләү институттары бүлеге, Өфө дәүләт нефть техник университеты филиалы, индустриаль һәм педагогик колледждар, медицина һәм музыка училищелары, бер юғары һәм биш урта профессиональ училище, 25 дөйөм биреү мәктәбе бар.

Салауат башҡорт дәүләт драма театры эшләй.

Урыҫ телендә «Выбор», башҡорт телендә «Салауат» гәзиттәре сыға.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	150760	71392	79368	47,4%	52,6%
2002 йыл 9 октябрь	158600	76469	82131	48,2%	51,8%
2010 йыл 14 октябрь	156095	73146	82949	46,9%	53,1%

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле шәхестәре

• Саттаров Миңлебай Зәйнетдин улы (12.05.1929—21.03.2015), хеҙмәт алдынғыһы. 1955—1974 йылдарҙа «Салауатнефтеоргсинтез» производство берекмәһе аппратсыһы. КПСС-тың XXIV съезы һәм СССР профсоюздарының XIV съезы делегаты, РСФСР-ҙың 7-се саҡырылыш Юғары Советы һәм өс саҡырылыш Салауат ҡала Советы депутаты. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). СССР‑ҙың нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте отличнигы (1971), СССР‑ҙың Граждандар оборонаһы отличнигы (1982), СССР‑ҙың санитария оборонаһы отличнигы (1983).

---

• Арсланов Әхнәф Гәрәй улы (5.08.1922—1.08.2003), партия һәм юғары мәктәп эшмәкәре, 1983—1998 йылдарҙа Өфө нефть институтының Салауат филиалы директоры. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. II дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, ҡаланың почётлы гражданы (1998).
• Каширина Анжелика (24.01.1986), Рәсәй театр һәм кино актёры.
• Розенцвет Виктор Александрович (1.05.1954), ғалим-химик. Химия фәндәре докторы (2009). 1982—1987 йылдарҙа Стәрлетамаҡ тәжрибә—сәнәғәт нефтехимия заводының лаборатория начальнигы. Ленин комсомолы премияһы лауреаты (1984).
• Цадкин Михаил Авраамович (18.02.1959), ғалим—химик-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2006).

Сығанаҡтар

• Салауат ҡалаһы хакимиәтенең рәсми сайты 2021 йыл 28 октябрь архивланған.

Әҙәбиәт

• Книга о Салавате (полный текст) 2022 йыл 31 март архивланған. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 24 ноябрь 2018)

Һылтанмалар

• Салауат. Ижтимағи-сәйәси гәзит. Ойоштороусылары: Салауат ҡала хакимиәте, Башҡортостан Республикаһы Матбуғат һәм киң мәғлүмәт министрлығы. 1997 йылдың ноябренән башлап аҙнаға 2 тапҡыр сыға 2011 йыл 21 сентябрь архивланған.
• Салауат ҡалаһының мәғлүмәт порталы
• Салауат On-Line 2017 йыл 21 сентябрь архивланған.
• Салауат тарихи-крайҙы өйрәнеү музейы
• Ҡала ойошмалары белешмә
• Теүәл ваҡытта Салауат