Яҙма (Әлифба)

Яҙма
Ҡайҙа өйрәнелә	графемика[d]
Берекмәләре	исемлекте ҡарағыҙ[d]
Яҙма Викимилектә

Яҙма (Әлифба) — тамғалар системаһы. Ул телмәр мәғлүмәттәрен, мәғәнәләрҙе формалләштереү, хәтергә һалыу һәм төрлө алыҫлыҡтарға һәм ваҡыттарға бәйһеҙ рәүештә тапшырыу өсөн ҡулланыла. Яҙмалар — кеше теле йәшәп килеүҙең бер формаһы.

Өндәрҙең саҡ ҡына айырмаларын да күрһәтә торған тамғалар — графемалар.

Дөйөм ҡылыҡһырлама

Яҙыу символик аралашыуҙың башҡа булған йәки мөмкин булған системаларынан айырыла, сөнки ул һәр ваҡыт шул телдә ниндәйҙер тел һәм ауыҙ-тел телмәре менән бәйле. Яҙыуҙан айырмалы рәүештә, һүрәттәр, картиналар, һүҙмә-һүҙ картографик элементтар һ. б. кеүек мәғлүмәттең төрлө визуаль һәм график сағылышы билдәле бер тел менән бәйле түгел. Мәғлүмәт билдәләрендәге символдар (мәҫәлән, ир менән ҡатын һүрәттәре) телгә лә ҡарамай, шулай ҙа улар телдең башҡа элементтары менән бергә әүҙем ҡулланылһа, уның бер өлөшө була ала. Ҡайһы бер башҡа символик билдәләр — һандар, логотиптар — билдәле бер тел менән тура бәйләнешкә эйә түгел, әммә йыш ҡына яҙма рәүештә ҡулланыла һәм шуның менән яҙыуҙың бер өлөшө тип иҫәпләнергә мөмкин.

Тел һәр кешелек берләшмәһенә хас, һәм был фактты дөйөм кешелектең айырылғыһыҙ һәм аныҡлаусы билдәһе итеп ҡарарға мөмкин. Әммә яҙыу үҫеше һәм уның традицион телдән аралашыу формаларын яйлап алмаштырыу процесы даими бармай, тигеҙһеҙ һәм аҡрын була. Барлыҡҡа килгәндән һуң дөйөм осраҡта яҙыу ауыҙ-тел телмәренә ҡарағанда әҙерәк үҙгәреш кисерә, шуның менән тере телдең ысын торошона хас булмаған һыҙаттарҙы һәм аныҡ әйтемдәрҙе һаҡлап ҡала. Яҙыуҙы ҡулланыуҙың иң мөһим өҫтөнлөктәренең береһе — тел ярҙамында сағылдырылған мәғлүмәттең даими яҙмаларын булдырыу мөмкинлеге.

Яҙыуҙың барлыҡҡа килеүе һәм йәшәүе өсөн түбәндәгеләр талап ителә:

• айырым билдәләр тип аталған ҡайһы бер төп элементтарҙың йәки символдарҙың кәм тигәндә бер йыйылмаһы һәм күмәкләп яҙыу системаһы;
• кәм тигәндә бер ҡағиҙәләр һәм шарттар йыйылмаһы (йәғни орфография), община тарафынан аңлай һәм унда ҡатнашыусыларҙың бөтәһе йәки күпселеге тарафынан ҡулланыла, улар төп элементтарҙың (графемдарҙың) мәғәнәһен, уларҙың тәртибен һәм үҙ-ара мөнәсәбәттәрен билдәләй;
• һәр хәлдә, конструкциялары был элементтарҙа һәм ҡағиҙәләрҙә сағылған, шулай уҡ уларҙан яҙылғандарына аңлатма биреү юлы менән тергеҙелгән бергәлектә таралған бер тел;
• символдарҙы теге йәки был ысул менән (визуаль йә тейеү юлы менән) уҡып сығыу өсөн ниндәйҙер даими йәки өлөшләтә даими булмаған мөхиттә аныҡ сағылдырыусы теләһә ниндәй физик сара.

Күпселек яҙыу системаларына символик элементтарҙы тәртипкә һалыу хас, улар ҙурыраҡ һәм бик ҙур кластерҙарға — һүҙҙәргә, акронимдарға һәм башҡа лексемаларға ҡушылырға мөмкинлек бирә, шуның арҡаһында символдар үҙҙәре бирә алған мәғәнәләргә ҡарағанда байтаҡҡа күберәк мәғәнә бирергә мөмкин. Тел йөкмәткеһен яҙыу системаларында мөмкин тиклем тулыраҡ тапшырыуға өлгәшеү маҡсатында бәләкәй символдар төркөмөн конкатентациялау ҙа файҙаланыла. Яҙманың күп кенә системаларында айырым бер билдәләр йыйылмаһы — пунктуация ҡулланыла, уның ярҙамында яҙма телмәрҙе өҫтәмә структуралаштырыу һәм ойоштороу, шулай уҡ телмәрҙә туҡталыу (пауза), тон, баҫым, интонация һ.б. ярҙамында бирелгән хәбәрҙәрҙең үҙенсәлектәрен тапшырыу тәьмин ителә. Бынан тыш, яҙылған мәғлүмәттең мәғәнәһен мөмкин тиклем анығыраҡ ҡабул итеү мөмкинлеге булһын өсөн, яҙма, ғәҙәттә, телдән әйтелгән телмәр ҡағиҙәләренә (грамматика, синтаксис һ.б.) тап килгән итеп яҙыла.

Яҙыу беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡ уртаһында Месопотамияла барлыҡҡа килгән. Тәүҙә был хужалыҡ яҙмалары була, һәм мең йыллыҡ аҙағына лексик исемлектәр һәм әҙәби жанр текстары (шартлы рәүештә әҙәби, йәғни иҡтисади булмаған тәғәйенләнештәге текстар) тарала.

Төп терминология

Яҙманың тәғәйен системаларын тикшергәндә яҙманы өйрәнеү бер-береһенә өлөшләтә бәйле булмаған бер нисә йүнәлеш буйынса үҫешә. Шул арҡала ҡулланылған терминология ҡайһы берҙә теге йәки был тикшеренеү өлкәһенә ҡарап төрлөсә булыуы мөмкин.

Дөйөмләштерелгән «текст» термины яҙма материал өлгөһөнә ҡарай. Тексты барлыҡҡа килтереү һәм яҙыу ғәмәле яҙыу тип билдәләнә, ә тексты ҡарау һәм аңлатма биреү ғәмәле уҡыу тип билдәләнә. Яҙма билдәләрҙең билдәле бер структураһын һәм эҙмә-эҙлелеген һаҡлауҙы көйләүсе методология һәм ҡағиҙәләр орфография исеме аҫтында берләштерелә, уның сиктәрендә алфавит яҙыу системаһына ҡарата орфография төшөнсәһе лә айырыла.

Үрҙә әйтелгәнсә, яҙыуҙың үҙенсәлекле база берәмеге — графема. Графемалар йыйылмаһы бер йәки бер нисә яҙыу системаһында яҙылған текстарҙы уларҙың нисбәте һәм ҡулланылышы ҡағиҙәләренә ярашлы төҙөй алған конструктив элементтарҙы үҙ эсенә алған минималь мәғәнә берәмектәр булып тора. Был концепция телмәрҙе өйрәнеү өлкәһендәге фонема тураһындағы төшөнсәләр менән оҡшаш. Урыҫ теле өсөн төп графемалар булып, мәҫәлән, билдәле фонемаларға тап килгән, алфавиттың яҙыу һәм юл хәрефтәре, телмәрҙең ритм-интонация һүрәтләнешенә тап килгән пунктуация билдәләре һәм һандарға оҡшаш башҡа ҡайһы бер символдар тора.

Теге йәки был графема төрлөсә күрһәтелергә мөмкин, һәм уның һәр айырым яҙмаһы икенсеһенән күҙгә күренеп айырылып торорға мөмкин, әммә, шуға ҡарамаҫтан, улар бөтәһе лә бер төрлө аңлатыласаҡ. Билдәле бер тауыш фонема аллофоны тип аталған кеүек, билдәле бер яҙма ла графема аллографияһы тип билдәләнә. Өс төрлө аллография, мәҫәлән, ҡыйыу, һыҙыҡлы һәм италика менән яҙылған бер хәреф тип һанарға мөмкин. Мәҫәлән, ҡалын шрифт менән йыйылған, аҫтына һыҙылған һәм курсив менән бер үк хәрефте өс төрлө аллограф тип иҫәпләргә мөмкин. Аныҡ аллографты һайлау мәғлүмәт йөрөтөүсе тарафынан ҡулланылған мәғлүмәткә, яҙыу сараһына, яҙыу стилистикаһына, алдағы һәм унан һуңғы графаларҙың үҙенсәлектәренә, ваҡытлыса сикләүҙәргә, фаразланған аудиторияның башлыса шәхси яҙыуҙың аңламаған һыҙаттарына һ.б. ҡайтып ҡала.

Ҡайһы берҙә графеманы ҡулланыу өсөн «глиф», «тамға», «символ» һәм башҡа терминдар ҡулланыла. Был терминдарҙың аныҡ мәғәнәһе белемдең теге йәки был өлкәһенә ҡарап үҙгәрә; мәҫәлән, күпселек яҙыу системаларындағы глифтарҙың һыҙыҡтарҙан йәки һыҙаттарҙан тороуын билдәләргә мөмкин, шуға ҡарамаҫтан, ҡайһы бер яҙыу төрҙәрендә улар башҡа конструктив элементтарҙан (мәҫәлән, Брайль шрифтындағы нөктәләрҙән) тороуы мөмкин һәм, шулай уҡ глифтар тип аталыуы ла мөмкин.

Яҙыу, уның менән бәйләнгән тел кеүек, шартлы. Уның тулылыҡ кимәле телмәр ярҙамында мөмкин булған бөтә нәмәне теге йәки был формала уңышлы күрһәтә алыуы менән билдәләнә.

Яҙмалар формалашыуҙың киҫемдәре

Бөгөнгө яҙмалар бик оҙайлы үҫеш юлы үткән һәм был осорҙарҙы ошондай киҫемдәргә бүлергә була:

Әйберләтә яҙма

Тәүҙә кешеләрҙең бер ниндәй яҙмаһы ла булмай. Шуға ла алыҫ араларға мәғлүмәт тапшырыу ярайһы уҡ ауыр була. Фарсы батшаһы Дарий I тураһында билдәле легендала (Геродот һөйләгән) хәбәр ителеүенсә, ҡасандыр ул күсмә скифтарҙан хат ала. Мөрәжәғәтнамәлә ҡош, сысҡан, тәлмәрйен һәм уҡтар була. Мөрәжәғәтнамәне тапшырған һалдат уға башҡаса бер ни ҙә хәбәр итергә ҡушылмауын хәбәр итә һәм батша менән хушлаша. Скифтарҙың был хәбәрен нисек аңлатырға тигән һорау тыуа. Дарий батша, скифтар үҙҙәрен уның хакимлығына тапшыра, тип һанай һәм буйһоноп, уға ер, һыу һәм күк килтергән, сысҡан — ерҙе, баҡа — һыуҙы, ҡош — күкте аңлата, ә уҡтар скифтарҙың ҡаршылыҡтан баш тартыуын аңлата. Ләкин аҡыл эйәләренең береһе Дарийға ҡаршы сыға. Ул скифтарҙың мөрәжәғәтен башҡаса аңлата: «Әгәр ҙә һеҙ, фарсылар, ҡоштар кеүек күккә осмаһағыҙ йәки сысҡандар кеүек ергә инмәһәгеҙ, йәки тәлмәрйендәр кеүек, һаҙлыҡҡа төшмәһәгеҙ, ошо уҡтар тейһә, кире ҡайтма алмаҫһығыҙ». Аҙаҡтан асыҡланыуынса, был аҡыл эйәһе хаҡлы була.

Өҫтә телгә алынған легенда тәүҙә кешеләрҙең төрлө предметтар ярҙамында мәғлүмәт бирергә тырышыуын күрһәтә. Әйберләтә яҙыуҙың билдәле тарихи миҫалы булып, шулай уҡ вампум (арҡанға тағылған төрлө төҫтәге ҡабырсаҡтар менән биҙәлгән ирокез яҙмаһы) һәм кипа (инкыларҙың һәм унан алда булған анд мәҙәниәттәренең иҫәп системаһы һәм яҙыуы) тора, унда мәғлүмәт төҫ һәм ептәрҙәге төйөндәр һаны менән тапшырыла. Әлбиттә, предметлы яҙыу мәғлүмәт тапшырыуҙың иң уңайлы сараһы булманы, һәм, ваҡыт үтеү менән, кешеләр күпкә үҙенсәлеклерәк ҡорамалдар уйлап таба.

Пиктографик яҙма

Боронғо ҡытай иероглифы «ҡояш» (ri), 1200 до н. э.

Яҙыу формалашыуының киләһе этабы һүрәттәр (пиктограммалар) нигеҙендә яҙыу була. Һынлы сәнғәт боронғо кешеләр заманында, дәүләтселек барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк барлыҡҡа килгән, тип хәтергә төшөрөргә мөмкин. Әммә был иртә ынтылыштар һаман да мәғлүмәт тапшырыу өсөн системалы ҡулланылған ҡорал кимәленә етмәй. Пиктография яҙмаһының асылы шуға ҡайтып ҡала: билдәле бер билдә ярҙамында ниндәйҙер төшөнсә белдерелә. Мәҫәлән, «кеше» төшөнсәһен кеше һүрәте менән бирергә мөмкин. Яйлап ябайлаштырып, пиктограммалар тәүге һүрәттәрҙән алыҫлаша бара, күп мәғәнәгә эйә була башлай. Әммә пиктография төшөнсәләрҙең үҫеше һәм абстракт фекерләү менән барлыҡҡа килгән хаттарҙың бөтә ихтыяждарын да үтәй алмай, һәм шул саҡта идеография барлыҡҡа килә.

Иероглифтар яҙмаһы

Бөгөнгө ҡытай иероглифы иероглифы «ҡояш»/«көн» (ri)

Идеография («төшөнсәләр менән хат») күҙгә күренмәлек булмағанды тапшырыу өсөн ҡулланыла. Мәҫәлән, һүрәт төшөрөү мөмкин булмаған «уяулыҡ» төшөнсәһен билдәләү өсөн уның аша үҙенән-үҙе, йәғни күҙгә күренеп торған органды һүрәтләгәндәр. Шулай итеп, күҙ һүрәте пиктограмма булараҡ «күҙ»ҙе һәм идеограмма булараҡ "уяулыҡ"ты аңлата. Тимәк, һүрәт тура һәм күсермәле мәғәнәғә эйә була ала.. Иероглифтик яҙыуҙа йыш ҡына уның нигеҙендә ятҡан башланғыс һүрәтте айырып ҡарауы ауыр. Иероглифтарҙа төрлө билдәләрҙә ҡабатланыусы типик конструктив элементтар барлыҡҡа килә. Быға, моғайын, кешенең яҙма тексты ябайлаштырырға, уҡыуҙы ябайлаштырырға ынтылыуы сәбәп булғандыр. Әммә иероглиф яҙыу һаман да һиҙелерлек етешһеҙлекте һаҡлап ҡалған: уның һүҙҙе әйтеү менән бәйләнеше юҡ. Һөҙөмтәлә яҙма һәм телдән һөйләү айырым була. Бынан тыш, һүҙ формаһының үҙгәреүе уның синтаксик роленә бәйле булған телдәрҙә иероглифтарҙы һүҙҙәрҙең формалары өсөн махсус билдәләр менән тулыландырырға тура килә.

Ижекле яҙма

Ауыҙ-тел һәм яҙма телмәрҙе яҡынайтыу юлында ижек яҙмаһын формалаштырыу ярайһы уҡ аҙым булды. Иң билдәле ижек яҙмалары булып шына яҙыу (боронғо фарсы, аккад һәм шумер яҙмаһының башҡа вариҫтары), шына яҙыуҙың ҡайһы бер көнбайыш семит варианттары (мәҫ., угарит шына яҙыуы) һәм япон ижек системалары (катакан һәм хирагана) тора. Финикий (консонант) яҙмаһы кешелек тормошонда бик мөһим роль уйнай. Тап ул грек яҙмаһының нигеҙенә ятты, унан латиница, кириллица һәм шул рәүешле бөгөнгө яҙмаларҙың күбеһе яһала.

Әлифба яҙмаһы

Гректар, финикий яҙмаһын файҙалана башлағас, улар консонант финикий системаһы ярҙамында һүҙҙәрҙең тулы яңғырашын тапшырыу проблемаһына юлыға. Шуныһы мәғлүм: финикий яҙмаһында, асылда, һуҙынҡы өндәр өсөн хәрефтәр булмай. Гректар өсөн һүҙ формаларының формалашыу үҙенсәлектәре арҡаһында был уңайһыҙ булып сыға. Шуға күрә һуҙынҡыларҙы айырыу өсөн айырым символдар барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә хат тағы ла универсаль кимәлгә күсә. Хәҙер һәр кеше еңел генә ятлап ала алған 30-лаған тамғаны файҙаланып, телмәрҙең бөтә һүҙҙәрен тиерлек аңлата ала. Алфавит яҙыуы ябайлығы арҡаһында тиҙ арала бөтә донъяға тарала (ҡайһы бер цивилизацияларҙа уға күсеү булмаһа ла).

Кеше телдәре яҙыу типтары

• Пиктографик — яҙма билдә билдәле бер объектҡа бәйләнгән.
• Идеографик билдә — билдәле бер мәғәнәгә бәйләнгән яҙма билдә.
• Фоноидеографик — яҙма билдә мәғәнәгә лә, тауышҡа ла бәйләнгән.
  • Логографик — яҙма билдә билдәле бер һүҙҙе билдәләй.
  • Морфемалы — яҙма билдә билдәле бер морфеманы билдәләй (ҡара: «ҡытай яҙмаһы».
• ижек (силлабик) — һәр яҙма билдә билдәле бер ижекте аңлата. Айырып йөрөтәләр:
  • ижек яҙыуы — оҡшаш, әммә төрлө һуҙынҡылар менән төрлө билдәләр (мәҫәлән, япон канаһы) менән ижектәр;
  • абугида — бындай ижектәр бер база билдәһенең (мәҫәлән, эфиоп яҙмаһы) һәм/йәки өҫтәмә тамғаларҙың (Һинд һәм Африка яҙмаһы) үҙгәртелгән формаларында аңлатыла.
• консонантлы (квазиалфавитлы) — тик тартынҡылар ғына яҙма рәүештә күрһәтелгән. Үҙ үҫешендә бындай яҙыу системалары, ҡағиҙә булараҡ, һуҙынҡылар системаһы менән байытыла, уларҙа диакритик йәки өҫтәмә тамғалар ярҙамында һуҙынҡыларҙы билдәләргә мөмкин.
• консонант-вокаль яҙыу — хәрефтәр һуҙынҡыларҙы ла, тартынҡыларҙы ла билдәләй; яҙмала, дөйөм алғанда, «бер графемаға (яҙма билдәгә) бер фонемаға» тура килеү һаҡлана.

Билдәләрҙең стандарт, шулай уҡ алфавит тәртибенә эйә булған фонетик яҙыуҙар алфавиттар тип атала. Алфавит билдәләре хәрефтәр тип атала.

Үрҙә килтерелгән системалар һирәк осрай, ғәҙәттә база системаһына башҡа системаларҙың элементтары ҡушыла.

«Иероглиф яҙмаһы» һүҙбәйләнешенең мәғәнәһе аныҡ түгел.

• Боронғо Мысыр иероглиф яҙыуы башҡа система элементтары менән ижекле була.
• Боронғо Ҡытай иероглиф яҙмаһы — логографик, хәҙерге ҡытай яҙыуы морфемалы.

Яҙманың таралыуы

Кешелек барлыҡҡа килгәндән алып төрлө мәҙәниәттәр һәм халыҡтар күп төрлө яҙмалар (шул иҫәптән юғалғандар) ҡулланһа ла, бөгөн ер шарында йәшәүселәрҙең күпселеге ни бары биш яҙыу системаһын (һәр тәғәйен тел өсөн тейешле, ҡайһы берҙә ярайһы уҡ ҙур, модификациялы) файҙалана.

Атамаһы	Яҙма төрө	Яҙыу өсөн был яҙма файҙаланылған төп телдәр	Был яҙма төп яҙма булған илдәр
Ғәрәп яҙыуы	Консонантная	Ғәрәп теле, Фарсы теле, Пушту теле, Урду теле, Бербер телдәре (өлөшләтә)	Көнбайыштан көнсығышҡа: Мавритания, Марокко, Төньяҡ Сахара, Алжир, Тунис, Ливия, Мысыр, Судан, Ливан, Сүриә, Иордания, Сәғүд Ғәрәбстаны, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре, Кувейт, Катар, Бахрейн, Йәмән, Оман, Иран, Афғанстан, Пакистан һәм башҡалар
Һинд яҙмаһы (бер-береһенән ныҡ айырылып торған уртаҡ сығышлы яҙмалар ғаиләһе)	Абугида	Һинд теле һәм Һиндостандың бүтән телдәре, бенгал теле, сингаль теле, тай теле, лаос теле, бирма теле, кхмер теле, тибет теле, непал теле, бутан теле һәм башҡалар.	Һиндостан, Шри-Ланка, Бангладеш, Мьянма, Таиланд, Лаос, Камбоджа, Непал, Бутан
Кириллица	Консонант-вокал	Башҡорт теле, рус теле, украин теле, белорус теле, серб теле (латиница менән бергә), болгар теле, македон теле, босния теле (латиница менән бергә), черногор теле (латиница менән бергә), ҡазаҡ теле, ҡырғыҙ теле, тажик теле, монгол теле, абхаз теле, татар теле һәм Рәсәйҙең аҫаба халыҡтары телдәренең күпселеге	Россия, Белоруссия, Украина, Сербия, Болгария, Төньяҡ Македония, Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Монголия; өлөшләтә Босния һәм Герцеговина һәм Черногория
Ҡытай яҙмаһы	Идеографик яҙма	Ҡытай теле, япон теле (өлөшләтә)	Ҡытай, Япония (кандзи)
Латиница	Консонант-вокал	Инглиз теле, француз теле, испан теле, португал теле, итальян теле, немец теле, голланд теле, төрөк теле, индонезия теле, малай теле, тагал теле, вьетнам теле, полинезия телдәре, суахили теле һәм башҡалар	Бөтә Төньяҡ, Үҙәк һәм Көньяҡ Америка, Көнбайыш һәм Үҙәк Европа, Скандинавия, Балтик буйы илдәре, шулай уҡ Австралия, Яңы Зеландия, Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Хорватия, Словения, Филиппин илдәре; хәҙерге заманда шулай уҡ Төркиә, Әзербайжан, Индонезия, Малайзия, Вьетнам, Үзбәкстан, Төркмәнстан, Румыния, Молдавия, күпселек Африка илдәре, Полинезия.

Яҙмаларҙың төп төрҙәре

Яҙыу ысулдары:1, күк төҫ — һулдан-уңға, өҫтән-аҫҡа;2, ҡыҙғылт һары — уңдан -һулға, өҫтән-аҫҡа;3, ҡара йәшел —өҫтән-аҫҡа, уңдан-һулға;4, алһыу — ике ысул да — 2 и 1;5, светло-зелёный — оба способа — 3 и 1.

Яҡын Көнсығыш һәм Урта диңгеҙҙең боронғо яҙмалары

• Мысыр яҙмаһы
  • Мероит яҙмаһы
• Шына яҙыу
  • Шумер
  • Аккад
  • Эламит
  • Шына яҙыу
  • Урарт
  • Хетт
  • Боронғо фарсы
• Элам иероглификаһы
• Лувия иероглификаһы
• Крит яҙмаһы һәм унан барлыҡҡа килгәндәр — А һыҙыҡлы яҙма, Б һыҙыҡлы яҙма, Кипр-миной, Кипр яҙмаһы

Семит (тауыш) яҙмаһы һәм уның сығарылмалары (грексанан башҡа)

• Библия яҙмаһы
• Прото-Ханаан яҙмаһы
• Протосинай яҙмаһы
• Угарит алфавиты (шына яҙыу)
• Боронғо ханаан яҙмаһы
  • Финикий яҙмаһы
    • Карфаген яҙмаһы
  • Моабит яҙмаһы
  • Палео-иврит яҙмаһы
    • Самаритян алфавиты
  • Арамей яҙмаһы
    • Иврит алфавиты (квадрат яҙмаһы)
    • Пальмира яҙмаһы
      • Сүриә яҙмаһы (Estrangelo, Nestorian һәм Serto)
      • Ғәрәп алфавиты
        • • Джави — Малайзия һәм Индонезия
    • Согдий яҙмаһы
      • Иҫке уйғыр яҙмаһы
        • Боронғо монгол яҙмаһы
        • Маньчжур яҙмаһы
  • Иҫке Ливия яҙмаһы(нумид)
    • Иҫке Ливия яҙмаһы (Тифинаг)
    • Турдетан яҙмаһы
• Асыҡланмаған гуанч яҙмаһы
• Көньяҡ Ғәрәбстан яҙмаһы
  • Эфиоп яҙмаһы
• Кесе Азия алфавиттары
• Ибер яҙмаһы

Семит яҙмалары йоғонтоһонда булған системалар

• Иссыҡ яҙмаһы
• Боронғо төрки яҙмаһы
• Болгар рундары
• Венгр рундары
• Тана (габули тана) мальдив теле өсөн, XVII быуаттан ғәрәп йоғонтоһо аҫтында

Грек һәм унан барлыҡҡа килгән алфавиттар

• Грек алфавиты
• Итальян алфавиттары
  • Этруск алфавиты
  • Латин алфавиты
• Копт яҙмаһы
• Гот яҙмаһы
• Кириллица

Грек яҙмаһы йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән яҙмалар

• Рундар (герман)
• Әрмән алфавиты
• Грузин яҙмаһы
• Агван яҙмаһы

Һинд яҙмаһы (ижекле)

• Кхароштхи
• Брахми
  • Деванагари
  • Бенгаль алфавиты
  • Сингаль яҙмаһы
  • Каннада яҙмаһы
  • Телугу яҙмаһы
  • Тибет яҙмаһы
  • Тохар яҙмаһы
  • Мон сценарийы
  • Бирма яҙмаһы
  • Тай яҙмаһы
  • Кхмер яҙмаһы
  • Лаос яҙмаһы
  • Кави (иҫке ява яҙмаһы)
  • Тагал яҙмаһы

Ҡытай яҙмаһы һәм унан барлыҡҡа килгәндәр

• Ҡытай яҙмаһы
• Япон ижекле яҙмаһы
  • Хирагана
  • Катакана
• Чжурчжэнь яҙмаһы
• Китан яҙмаһы
• Тангут яҙмаһы
• Чжуан яҙмаһы
• Корея яҙмаһы (Хангыль) ҡытай яҙмаһы стилендә (Көньяҡ Кореяла ла ҡулланыла), шул уҡ ваҡытта мәғәнәүи яҡтан бөтөнләй бойондороҡһоҙ хәреф булып тора.

Башҡа боронғо һәм урта быуат яҙмалары

• Майя яҙмаһы
• Ацтектар яҙмаһы
• Телдәр (Ҡытай) өсөн цуан яҙыуы
• Донгба яҙмаһы (наси, Ҡытай)
• Огами яҙмаһы
• Боронғо Пермь яҙмаһы (абур)

XVIII—XX быуаттарҙа барлыҡҡа килгән яҙмалар

Ҡағиҙә булараҡ, был сценарийҙарҙы миссионерҙар йәки туған телдә һөйләшеүселәр ижад иткән, уларға яҙыу идеяһы йоғонто яһаған.

Азия

• Мяо (Һинд-Ҡытай) телдәре өсөн пахау һәм Поллард яҙыуҙары
• Ҡыҙыл карендар теле өсөн һәм уның ҡайһы бер диалекттары өсөн кая-ли яҙмаһы (Мьянма, Таиланд)
• Хо теле өсөн Варанг-кшити (мунда телдәре, Һиндостан)
• Сантали теле өсөн Оль-чики (мунда телдәре, Һиндостан)
• Чукот теле өсөн Теневилдең идеографик яҙмаһы

Африка

• Нко яҙмаһы (1949 йылдан Гвинеяла һәм Малиҙа манден телдәре өсөн)
• Басса (1900-се йылдарҙан алып бөгөнгө көнгә тиклем)
• Бете
• Ваи (1820-се йылдарҙан алып бөгөнгө көнгә тиклем)
• Кпелле (1930—1940))
• Лома (1930—1940) Либерияла
• Кикакуи йәки менде (менде теле өсөн) (1921—1940 йылдарҙа) Сьерра-Леонела
• Камерунда бамум (1896—1950-се йылдар)
• Османья (сомали теле өсөн)
• Мандомбе (1978 йылдан) Анголала, Конгола һәм ДРК-ла
• Волофал (валоф теле өсөн алфавит проекты, 1960—1974)

Америка

• Чероки яҙмаһы
• Канада ижек яҙмаһы (кри, эскимос телдәре, оджибве һ.б. телдәр өсөн)

Яһалма телдәр өсөн яҙмалар

• Тенгвар
• Телдең үҙенсәлекле морфо-фонетик яҙмаһы ифкуиль
• Клингон теле өсөн яҙыу системалары (plqaD, Mandel)
• Токипон өсөн иероглиф яҙма

Асыҡланмаған яҙмалар

• Ронго-ронго (XIX быуат аҙағында юғала)
• Библ яҙмаһы (беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡ уртаһында)
• Фест дискыһы (беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ уртаһында)
• Индус үҙәне яҙмаһы (прото-инд йәки хараппан яҙмаһы — беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡ уртаһында)
• Троян яҙмаһы (фараз буйынса А һыҙыҡлы) (беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ уртаһында)
• Кипро-миной яҙмаһы (беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ аҙағында юҡҡа сыҡҡан)
• Инкылар кипуһы (XVII быуатта юҡҡа сыҡҡан)
• Инкыларҙың токапу (ун етенсе быуатта юҡҡа сыға) һәм башҡалар

Ишара телдәре өсөн яҙмалар

Ым-ишара телдәре өсөн яҙмалар бар. XXI быуат башында 1974 йылда булдырылған SignWriting системаһы ҡулланыла.

Башҡорт халҡында әйберләтә яҙма

Башҡорт халҡында Ислам ҡабул иткәндән һуң ғәрәп яҙмаһы ҡулланыла. Әммә ҡыҙҙарҙы уҡырға өйрәткән осраҡта ла, йыш ҡына яҙырға өйрәтмәгәндәр — егеттәр менән хатлашып, исеме сығыуҙан хәүефләнгәндәр. Шулай ҙа теләгән кеше яйын таба инде: Һәҙиә Дәүләтшинаның «Ырғыҙ» романында ошоға дәлил күрәбеҙ. Төп героиня Гөлйөҙөм өҙөлөп һөйгән егете Айбулатҡа хистәрен белдереп күстәнәсле төйөнсөк ебәрә. Уның эсенә ҡыҙ аҡ кешәмир яулығының ике аҡ сәскәһен өҙөп алып һалған, яндырылған шырпының бер башына ҡош ҡанаты бәйләп, шул ал сәскәләрҙең эсенә төргән. Егет был «хаттың» йомағын бик оҫта итеп сисә: был яулыҡты һөйгәне былтыр яҙ көнө өс ҡайын төбөндә осрашҡанда ябынғайны; тимәк, сәскәләр — шул онотолмаҫ осрашыу билгеһе, уның йөрәгендә һаҡлана. Гөлйөҙөм шул янған шырпы кеүек янып-көйөп йәй үткәргән, осоп барып күрергә күгәрсен ҡанаттары ғына юҡ шул. Сит-ситенә төрлө сағыу суҡтар тағып, йәшел атласҡа ҡыҙыл бәрхәт ҡушып теккән тәмәке янсығы ла ебәргән — был инде егеткә биргән вәғәҙә.

• Һәҙиә Дәүләтшина. Ырғыҙ. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1957.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Хәреф (яҙыу)
• Яҙыу системаһы буйынса телдәр исемлеге
• Яҙыу тарихы
• Африка яҙмалары
• Американың аҫаба халыҡтары телдәре
• Палеография
• Кирилл һәм Мефодий
• Месроп Маштоц
• Яҙма тарихы
• Яҙыу музейы

Әҙәбиәт

• Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
• Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М., 1963.
• Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М., 1965.
• Реформатский А. А. Введение в языкознание. М., 2006
• Фридрих И. История письма. М., 2004.
• Брейар Ж. Болезнь письма 2007 йыл 18 декабрь архивланған. // Семиотика безумия. Сб. статей. — Париж-Москва, 2005, с. 64-72
• Әйберләтә яҙма, ҡош теле… — «Киске Өфө», 20 май, 2013, 8-9 бб.

Һылтанмалар

• Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Письмо