Эстәлеккә күсергә

Александр II

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Александр II
рус. Александр II Николаевич
Герб
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат[1][2][3]
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
Титул Бөтә Рәсәй императоры
Тыуған көнө 17 (29) апрель 1818[4]
Тыуған урыны Кесе Николай һарайы[d], Мәскәү, Рәсәй империяһы[3]
Вафат булған көнө 1 (13) март 1881[3] (62 йәш)
Вафат булған урыны Ҡышҡы һарай, Һарай округы[d], Санкт-Петербург, Рәсәй империяһы[3]
Үлем төрө һомицид[d] һәм батшаны үлтереү[d]
Үлем сәбәбе ҡан ағыу[d]
Ерләнгән урыны Петропавловск соборы
Атаһы Николай I[4]
Әсәһе Александра Фёдоровна[d][4]
Бер туғандары Мария Николаевна[d], Елизавета Николаевна[d], Ольга Николаевна[d], Александра Николаевна[d], Михаил Николаевич[d], Николай Николаевич Өлкән[d] һәм Константин Николаевич[d]
Хәләл ефете Мария Александровна[d][4][5][6][…] һәм Екатерина Михайловна Долгорукова[d][6]
Балалары Николай Александрович[d][7][8][4], Александр III[9][4], Владимир Александрович[d][4][10], Алексей Александрович[d][4][11], Сергей Александрович[d][4][12], Павел Александрович[d][4][13], Александра Александровна[d], Мария Александровна[d][4][14][6], Юрьевский, Георгий Александрович[d], Ольга Александровна Юрьевская[d], Евгений Иванович Алексеев[d], Богдан Иринеевич Огинский[d][15], Байер, Антуанетта[d][15], Joseph Raboxicz[d][15], Борис Юрьевский[d][15] һәм Юрьевская, Екатерина Александровна[d][15][6]
Нәҫеле Гольштейн-Готторп-Романовтар[d]
Һөнәр төрө хаким, дәүләт эшмәкәре, монарх
Биләгән вазифаһы Бөтә Рәсәй императоры һәм член Государственного совета Российской империи[d]
Монограмма
Хәрби звание Генерал-фельдмаршал (Россия)[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
кавалер ордена Святого Духа рыцарь ордена Святого Михаила рыцарь ордена Золотого руна кавалер ордена Святого Александра Невского орден Белого орла орден Святой Анны 1-й степени орден Святого Станислава 1-й степени орден Святого апостола Андрея Первозванного золотое оружие с надписью «За храбрость» орден Святого Георгия IV степени кавалер Большого креста Военного ордена Вильгельма орден Святого Владимира 1-й степени
 Александр II Викимилектә

Александр II Николаевич (29 апрель 1818 йыл, Мәскәү — 13 март 1881 йыл, Санкт-Петербург) — Рәсәй императоры, Романовтар династияһынан, Польша батшаһы һәм Финляндияның Бөйөк кенәзе (1855—1881). Бөйөк кенәздең, ә 1825 йылдан алып император Николай Павловичтың һәм Александра Федоровнаның тәүге улы.

Урыҫ тарихына киң мастштаблы реформалар үткәреүсе император булараҡ ингән. Урыҫ революцияһына тиклемге тарихта һәм болгар тарихнамәһендә махсус эпитетҡа лайыҡ була — Азатлыҡ яратыусы (крепостной хоҡуҡты юҡҡа сығарыуы һәм Болгарияның бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғышта еңеүе менән бәйле). «Халыҡ ихтыяры» («Народная воля») йәшерен революцион ойошмаһы ойошторған террористик акт һөҙөмтәһендә һәләк була.

Бала сағы, белеме һәм тәрбиәһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1818 йылдың 17 (29) апрелендә сәғәт 11-ҙә Мәскәү Кремленең Николай һарайында тыуған, император ғаиләһе[~ 1] бында апрель башында Пасханы ҡаршылау өсөн килгән була. Николай Павловичтың өлкән ағаларының улдары булмау сәбәпле, сабый шул ваҡытта уҡ буласаҡ тәхет вариҫы итеп ҡабул ителә[16]. Уның тыуыуы хөрмәтенә Мәскәүҙә 201 пушка залплы салют ойошторола[17]. Шарлотта Ливен 5 майҙа баланы Чудов монастырь соборына алып бара, унда Мәскәү архиепископы Августин сабыйҙы суҡындырыу йолаһын үткәрә, суҡындырыу хөрмәтенә Мария Фёдоровна барыһын да тантаналы киске ашҡа саҡыра. Александр — 1925 йылдан Рәсәйҙең башлығы булған берҙән-бер Мәскәүҙә тыуған император.

Буласаҡ императорҙың белеменә, тәрбиәһенә атаһы махсус иғтибар бирә. Александрҙың янында ғаиләнең иң яҡын кешеләре: 1825 йылдан — полковник К. К. Мердер[18], 1827 йылдан— генерал-адъютант П. П. Ушаков[19] 1834 йылдан — генерал-адъютант А. Х. Ливен булалар[20] 1825 йылда остазы һәм урыҫ теле уҡытыусыһы итеп В. А. Жуковский тәғәйенләнә[18].

Александрҙың уҡытыусылары — протоиерейҙар Г . П. Павский һәм В. Б. Бажанов (Закон Божий), М. М. Сперанский (ҡануниәт), К. И. Арсеньев (статистика һәм тарих), Е. Ф. Канкрин (финанстар), Ф. И. Брунн (тышҡы сәйәсәте), Э. Д. Коллинз (физика-математика фәндәре), К. Б Триниус (тәбиғи тарих), Г. И. Гесс (химия һәм технология). Александр шулай уҡ хәрби фәндәрҙе өйрәнә, инглиз, немец һәм француз телдәре, рәсем төшөрөү; фехтование һәм башҡа дисциплиналар менән шөғөлләнә.

1831 йылдың 3 (15) сентябренә тиклем «Император ғали йәнәптәре Бөйөк кенәз» («Императорское Высочество Великий Князь») титулын йөрөткән. Әлеге датанан алып рәсми рәүештә «Государь вариҫ, Тәхеттең вариҫы һәм Бөйөк кенәз» («Государь наследник, Цесаревич и Великий Князь») тип исемләнгән[21].

Дәүләт эшмәкәрлегенең башы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Үҫмер Александр Николаевич портреты.

1834 йылдың 17 (29) апрелендә Александрға ун алты йәш тула. Страстной аҙнаның шишәмбе көнөнә тура килгәнлектән, балиғ булыу һәм ант килтереү тантанаһы Христостың терелеү байрамына тиклем кисектерелеп тора. Николай I улын был мөһим актҡа әҙерләүҙе, анттың мәғәнәһен һәм әһәмиәтен аңлатыуҙы Сперанскийға йөкмәтә. 1934 йылдың 22 апрелендә (4 май) цесаревич Александр антҡа килтерелә һәм империяның төп дәүләт институттары составына индерелә: 1834 йылда — Сенатҡа, 1835 йылда — Изге Хакимлыҡ иткән Синодҡа, 1841 йылдан алып — Дәүләт советы, 1842 йылдан алып Министрҙар комитеты ағзаһы булып индерелә. 1846 йылда 1-се дәрәжә Изге Владимир ордены менән бүләкләнә[22].

1837 йылда Александр Рәсәй буйлап ҙур сәйәхәт башҡара һәм Европаның бер өлөшөндә, Кавказ аръяғында һәм Көнбайыш Себерҙә [23], ә 1838—1839 йылдарҙа Европала булып ҡайта. Александр II Себерҙә булған беренсе батша була. Был сәйәхәттә уны Жуковскийҙан тыш, уның менән бергә тәрбиәләнеүселәр һәм адъютанттар А. В. Паткуль һәм (ҡайһы берҙә) И. М. Виельгорский оҙатып йөрөйҙәр. Тубылда Александр ҡайһы бер һөргөнсөләрҙе күрә һәм атаһы алдында уларҙы иреккә сығарыу буйынса үтенә[24].

Буласаҡ император ярайһы ғына уңышлы хәрби хеҙмәт үтә. 1836 йылда — генерал-майор, 1844 йылдан — тулы генерал дәрәжәһенә күтәрелә, гвардия пехотаһы менән командалыҡ итә. 1849 йылдан Александр — хәрби-уҡыу йорттары начальнигы, 1946—1848 йылдарҙағы Йәшерен крәҫтиән эштәре буйынса комитеттың рәйесе. 1853—1856 йылдарҙағы Ҡырым һуғышы осоронда Петербург губернаһы һуғыш хәлендә тип иғлан ителгәс, баш ҡаланың ғәскәрҙәре менән етәкселекте тулыһынса үҙ өҫтөнә ала.

Генерал-адъютант дәрәжәһендә булған цесаревич Император ғали йәнәптәренең Баш штабы составына индерелә, бөтә казак ғәскәрҙәренең атаманы була; элиталы полктар составында иҫәптә тора, шул иҫәптән Кавалергард, лейб-гвардия Атлы, Кирасир, Преображенск, Семеновск, Измайлов полктарында. Александр университетының канцлеры, Оксворд университетының хоҡуҡ докторы, Император фәндәр академияһының, Санкт-Петербург медицина-хирургия академияһының, Санкт-Петербург университетының почетлы ағзаһы булып тора[25].

Александр II батшалығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ил алдында бик күп ҡатмарлы эске-һәм-тыш сәйәси мәсьәләләр килеп баҫа (крәҫтиән, көнсығыш, поляк һәм башҡалар); үтә уңышһыҙ Ҡырым һуғышы арҡаһында финанс хәлдәре бик мөшкөл була.

Иң мөһим аҙымдаыр араһында 1856 йылдың мартында төҙөлгән Париж солохо килешеүе тора, сөнки Англия һуғышты Рәсәй империяһын тулыһынса емереүгә һәм бүлгеләүгә тиклем дауам итергә ниәтләгән була.

1856 йылдың яҙында Гельсингфорста (Бөйөк Финляндия кенәзлеге) була һәм Университетта һәм сенатта сығыш яһай, артабан Варшавала «хыялдарҙы ситтә ҡалдырырға» өндәй (франц. pas de rêveriespas de rêveries[~ 2]) һәм Берлинда булған саҡта Пруссия короле Фридрих Вильгельм IV (әсәһенең ағаһы) менән уның өсөн бик мөһим булған осрашыу көтә һәм осрашыу һөҙөмтәһендә «ике яҡлы союз» төҙөлә. Шулай итеп, Рәсәйҙең тышҡы сәйәси блокадаһы юҡҡа сыға.

Илдең ижтимағи-сәйәси тормошонда үҙгәрештәр башлана. Батша манифесты менән подданныйҙарҙың ҡайһы бер категорияларына, мәҫәлән, декабристарға, петрашевсыларға, 1830—1831 йылғы поляк ихтилалында ҡатнашыусыларға, ҡайһы бер льготалар һәм йомшаҡлыҡтар күрһәтелә[26]; 3 йылға рекрутлыҡ туҡтатыла; 1857 йылда хәрби ауылдар бөтөрөлә.

Бөйөк реформалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бөйөк реформалар дәүеренә 15 йыл (Рәсәй Федерацияһы Банкыһының иҫтәлекле тәңкәһе

Александр II хакимлығы масштабы буйынса быға тиклем булмаған реформалар менән билдәле, уларҙы революцияға тиклемге әҙәбиәттә «бөйөк реформалар» тип йөрөтәләр. Улар араһынан төп реформалар :

  • Хәрби ауылдарҙы бөтөрөү 1857)
  • Крепостнойлыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыу (1861)
  • Финанс реформаһы (1863)
  • Юғары белем реформаһы (1863)
  • Земство һәм Собор реформалары (1864)
  • Ҡала үҙидараһы реформаһы (1870)
  • Урта белем биреү реформаһы (1871)
  • Хәрби реформа (1874)

Әлеге үҙгәрештәр Рәсәйҙә капитализмдың үҫешеүенә юл аса, граждандар йәмғиәтенең һәм хоҡуҡи дәүләттең сиктәрен киңәйтә, әммә реформалар аҙағына тиклем еткерелмәне.

Александр II хакимлығының аҙағына консерваторҙар йоғонтоһо аҫтында ҡайһы бер реформалар (суд, земство) сикләнә[27]. Александр III контрреформалары шулай уҡ крәҫтиән реформаһының һәм ҡала үҙидараһы реформаһының положениеларына ҡағылышлы була[28].

Милли сәйәсәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Эмс указы

Польша батшалығы, Литва, Белоруссия һәм Уң яр Украина территорияһында яңы поляк милли-азатлыҡ ихтилалы 1863 йылдың 22 ғинуарында (3 февраль) тоҡана. Поляктарҙан тыш, баш күтәреүселәр араһында бик күп белорустар һәм литвалар була. 1864 йылдың май айына урыҫ ғәскәрҙәре тарафынан ихтилал баҫтырыла. Ихтилалда ҡатнашҡан өсөн 128 кеше үлем язаһына тарттырыла; 12 500 кеше башҡа урындарға һөрөлә (уларҙың бер өлөшө һуңынан Круг-Байкал ихтилалын күтәрә), 800 кеше каторгаға ебәрелә.

Александр II үҙенең кабинетында

Ихтилал крәҫтиән реформаһының үткәрелеүен тиҙләтә. Властар урыҫ православие йүнәлешендә крәҫтиәндәргә белем биреү халыҡтың сәйәси-мәҙәни яҡтан үҙгәртеүенә өмөтләнеп, Литвала һәм Белоруссияла башланғыс мәктәбен үҫтереү буйынса саралар күрә. Шулай уҡ Польшала урыҫлаштырыу саралары күрелә. Польшаның ижтимағи тормошона католик сиркәүҙең йоғонтоһон кәметеү өсөн батша хөкүмәте грек-католик сиркәүе ҡарамағында булған Холмщина украиндарын православиеға күсереү буйынса ҡарар сығара[29]. Йыш ҡына ҡаршылыҡҡа осрайҙар. Пратулин ауылы халҡы баш тарта. 1874 йылдың 24 ғинуарында (5 февраль) улар храмды православие сиркәүе идаралығына бирҙертмәҫ өсөн приход сиркәүе янында йыйыла. Һалдаттар отряды халыҡҡа ут аса. 13 кеше һәләк була, уларҙы католик сиркәүе Пратулин ыҙа сигеүселәре сифатында изгеләштерә.

Ғинуар ихтилалы ваҡытында император украин телендәге дини, уҡытыу һәм башланғыс уҡыу өсөн тәғәйенләнгән әҙәбиәтте баҫтырып сығарыуҙы туҡтатҡан Валуев циркулярын хуплай. 1876 йылда Рәсәй империяһында украин телен ҡулланыу һәм уҡытыу сикләүенә йүнәлтелгән Эмс указы барлыҡҡа килә[~ 3].

1863—1967 йылдарҙа, Кавказ һуғышы тамамланғас та, Төньяҡ Кавказ халыҡтарын (башлыса черкестарҙы) Ҡара диңгеҙ ярынан Ғосман империяһына ҡыҫырыҡлап сығарыу үткәрелә.

Александр II осоронда йәһүдтәрҙең ултыраҡлылығында һиҙелерлек үҙгәрештәр була. 1859 йылдан 1880 йылға тиклемге арауыҡта бер нисә указға ярашлы йәһүдтәрҙең байтаҡ өлөшө Рәсәй территорияһына ҡаршылыҡһыҙ һибелеп йәшәүенә хоҡуҡ ала. А. И. Солженицын фекеренсә, ирекле йәшәү хоҡуғын [сауҙагәрҙәр, кәсепселәр, табиптар, юристар, университеттарҙы тамамлаусылар, уларҙың ғаиләләре һәм хеҙмәтләндереүсе кешеләр, шулай уҡ, мәҫәлән, «ирекле һөнәрҙәр эйәләре» алалар. Ә 1880 йылда эске эштәр министры указына ярашлы законһыҙ рәүештә ултыраҡлылыҡтан тыш йәшәй башлаған йәһүдтәр ҙә рөхсәт алалар[30].

Самодержавие реформаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Мария Александровна һәм Александр II.

Александр II батшалығы аҙағында батша ҡарамағындағы ике орган булдырыу проекты төҙөлә — ғәмәлдә булған Дәүләт советының (башлыса эре вельможалар һәм чиновниктарҙан торған) киңәйеү һәм «земстволар вәкилдәренең ҡатнашыу ихтималлығы шарты менән», әммә күбеһенсә Хөкүмәт тәғәйенләнеүе менән булдырылған «Дөйөм комиссияны» төҙөү[31][32]. Һүҙ демократия принциптарында һайланған парламенты булған конституцион монархия хаҡында алып барылмай, ә сикләнгән вәкиллекле органдар файҙаһына самодержавие власын сикләү ихтималлығы тураһында бара. Әлеге «конституцион проекттың» авторҙары — эске эштәр министры Лорис-Меликов һәм шулай уҡ финанстар министры Абаза һәм хәрби министр Милютин. Александр II үҙенең вафатына тиклем әлеге планды раҫлай, әммә уны Министрҙар советында тикшереп өлгөрмәйҙәр (1991 йылдың 4 (16) мартына тикшереү тәғәйенләнә, әммә батшаның вафат булыуы сәбәпле тикшерелмәй ҡала)[33][34].

Илдең иҡтисади үҫеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1860-сы йылдарҙың башынан илдә иҡтисади кризис башлана. Иҡтисад тарихсылары кризисты Александр II сәнәғәт протекционизмынан баш тартыуы һәм тышҡы сауҙала либераль сәйәсәткә күсеүе менән бәйләй[35][36]. Тарихсы П. Байрох либераль сәйәсәткә күсеүҙең сәбәбен Рәсәйҙең Ҡырым һуғышында еңелеүе менән аңлата[37]). Тышҡы сауҙала либераль сәйәсәт 1868 йылғы яңы таможня тарифын индергәндән һуң да дауам итә[38].

Сәнәғәттең яй үҫешеүен суйындың етештереү кимәле күрһәтә: уның күрһәткестәре башҡа илдәрҙән күпкә ҡалыша[39]. 1861 йылғы крәҫтиән реформаһы маҡсаттарынан айырмалы рәүештә илдең ауыл хужалығында уңдырышлылыҡ 1880 йылға тиклем артмай, шул уҡ ваҡытта башҡа илдәрҙә (АҠШ, Көнбайыш Европа) алға китеш ныҡ һиҙелә[40].

Тимер юлы транспорты берҙән-бер яҡшы үҫешкән тармаҡ була: илдәге тимер юлдар селтәрҙәре киңәйә, үҙ сиратында, тимер юлдарҙың үҫеше паровоздар һәм вагондар эшләүгә булышлыҡ итә. Әммә тимер юлдарҙың күбәйеүе күп енәйәт менән оҙатыла килә һәм дәүләттең финанс хәлен насарайта. Дәүләт яңы булдырылған шәхси кампанияларға сығымдарҙы ҡаплауҙы гарантиялай, һөҙөмтәлә шәхси кампанияларға ярҙам итеү бик ҙур бюджет сығымдарына алып килә.[41][42].

Тышҡы сәйәсәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Александр II үҙенең гвардияһы менән Плевна ҡамауы ваҡытында

Александр II батшалығы осоронда Рәсәй Екатерина Икенсенең батшалығы өсөн мөһим булған империяның һәр яҡлап киңәйеү сәйәсәтенә кире ҡайта. Ошо ваҡыт дауамында Рәсәйгә Урта Азия, Төньяҡ Кавказ, Алыҫ Көнсығыш, Бессарабия, Батуми ҡушылалар. Кавказ һуғышы осорондағы еңеүҙәр Александр II батшалыҡ иткән тәүге йылдарҙа була. Урта Азияны баҫып алыу уңышлы үтә (1865—1881 йылдарҙа Рәсәй составына Төркөстандың ҙур өлөшө инә). 1871 йылда, А. М. Горчаков ярҙамында, Рәсәй Ҡара диңгеҙҙә үҙенең хоҡуҡтарын тергеҙә һәм унда үҙ флотын тотоуға өлгәшә. 1877 йылда Чечня һәм Дағстандағы һуғыш менән бәйле ҙур ихтилал башлана һәм ул бик ҡаты рәүештә баҫтырыла.

Оҙаҡ ҡаршылашҡандан һуң император Ғосман империяһы менән һуғыш башлай (1877—1878). Һөҙөмтәлә император генерал-фельдмаршал дәрәжәһенә лайыҡ була (1878 йылдың 30 апреле (12) май)[43]).

Яңы ерҙәрҙең, бигерәк тә Урта Азияның, Рәсәйгә ҡушылыу мәғәнәһе Рәсәй йәмғиәтенә аңлашылмай. Мәҫәлән, М. Е. Салтыков-Щедрин Урта Азиялағы һуғышты үҙ мәнфәғәттәренә файҙаланған генералдарҙы һәм чиновниктарҙы тәңкитләй, М. Н. Покровский Урта Азияны баҫып алыуҙы Рәсәй өсөн мәғәнәһеҙ тип һанай.

1876—1877 йылдарҙа Александр II Австрия менән йәшерен килешеүгә ҡул ҡуйыуҙа ҡатнаша (урыҫ-төрөк һуғышы менән бәйле). Ҡайһы бер тарихсылар һәм дипломаттар фекеренсә, килешеү һөҙөмтәһендә Ватан тарихнамәһенә Балкан халыҡтарының үҙбилдәленеше өсөн «кәмселекле» булып ингән Берлин трактаты (1878) барлыҡҡа килә. Трактатҡа ярашлы Болгария дәүләте күпкә кесерәйтелә һәм Босния һәм Герцеговина Австрияға тапшырыла.

1867-се йылда Аляска (Урыҫ Америкаһы) Ҡушма штаттарына 7,2 млн долларға һатыла. Бынан тыш, Александр Японияға бөтә Курил утрауҙарын (Сахалинға алмашҡа) биргән 1875 йылғы Санкт-Петербург килешеүенә ҡул ҡуя. Аляска ла, Курил утрауҙары ла иҡтисади йәһәттән рентабелһеҙ тип һанала. Бынан тыш, уларҙы яҡлап алып ҡалыуы ауыр. Егерме йыллыҡ ташлама (уступка) АҠШ-тың һәм Япония империяһының Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығыштағы ғәмәлдәренә ҡыҫылмауын (нейтралитет һаҡлауын) тәьмин итә һәм йәшәү өсөн уңайлы территорияларҙы үҙенә беркетеү өсөн мөмкинлектәр аса.

«Көтмәгәндә һөжүм итәләр». В. В. Верещагин һүрәте, 1871 йыл.

1858 йылда Рәсәй Ҡытай менән Айгун килешеүен төҙөй, ә 1860 йылда — Пекин килешеүен, уға ярашлы Рәсәй Байкал аръяғының, Хабаровск крайының, Маньчжурияның байтаҡ өлөшөнөң, шул иҫәптән Приморьеның («Уссурийск крайы») бик ҙур биләмәләрен үҙенә ҡуша.

1859 йылда Рәсәй вәкилдәре Фәләстин комитеты төҙөй, һуңыраҡ ул Император православие фәләстин йәмғиәте (ИППО) тип үҙгәртелә, ә 1861 йылда Японияла Урыҫ дини миссияһы барлыҡҡа килә. Миссионерлыҡ эшмәкәрлекте киңәйтеү өсөн 1872 йылдың 29 июнендә (11 июль) Алеут кафедра епархияһы Сан-Франциско ҡалаһына (Калифорния штаты) күсерелә һәм епархия ҡарамағына бөтә Төньяҡ Америка күсә.

Билдәле урыҫ сәйәхәтсеһе һәм тикшеренеүсе Н. Н. Миклухо-Маклайҙың өндәмәһенә ҡарамаҫтан, Александр II Папуа-Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығыш буйын аннексиялауҙан һәм колонизациялауҙан баш тарта. Был мәсьәләлә уның ҡыйыуһыҙлығы арҡаһындаАвстралия һәм Германи файҙаланып ҡалалар һәм «хужаһыҙ» ятҡан Яңы Гвинея һәм яҡын-тирәләге утрауҙар территорияларын үҙ-ара бүлешеп алалар[44].

Совет тарихсыһы П. А. Зайончковский фекере буйынса, Александр II хөкүмәте илдең мәнфәғәттәренә тап килмәгән «германофил сәйәсәтен» алып барған. 1870 йылғы Франция-Пруссия һуғышы ваҡытында «Георгий тәреләре күпләп герман офицерҙарына бирелгән, ә орден билдәләре — һалдаттарға, әйтерһең дә, улар Рәсәй мәнфәғәте өсөн һуғышҡан»[45].

1862 йылда, Грециялағы ихтилалдан һуң хакимлыҡ иткән король Оттонды ҡолатыу һөҙөмтәһендә, гректар яңы монархты һайлау буйынса плебисцит үткәрәләр. Грецияның һәр подданныйы үҙ кандидатураһын тәҡдим итә алған. Плебисциттың һөҙөмтәләре 1863 йылдың февралендә халыҡҡа еткерелә. Кандидаттар араһында Александр II ҙа була (өсөнсө урынды биләй, тауыштарҙың 1 проценты), әммә Рәсәй, Британия һәм Франция батшалыҡ вәкилдәре 1832 йылғы Лондон конференцияһына ярашлы грек тәхетенә дәғүә итә алмай[46].

Йәмғиәт ризаһыҙлығының артыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алдағы батшалыҡтан айырмалы рәүештә[~ 4], Александр II дәүере йәмғиәт ризаһыҙлығының үҫеше менән билдәле. Крәҫтиән ихтилалдары менән бер рәттән интеллигенция һәм эшселәр араһында протест төркөмдәре барлыҡҡа килә. 1860-сы йылдарҙа С. Нечаев төркөмө, Заичневский, Ольшевский, Ишутиндар түңәрәктәре, Ер һәм Ирек (Земля и Воля) ойошмаһы, крәҫтиән ихтилалын әҙерләгән офицерҙар һәм студенттар (Иваницкий һәм башҡалар) төркөмдәре ойошторолалар[47]. Ошо уҡ арауыҡта беренсе революционерҙар (Пётр Ткачёв, Сергей Нечаев) барлыҡҡа килә, улар терроризм идеологияһын власть менән көрәш методы булараҡ пропагандалайҙар. 1866 йылда тәүге тапҡыр Александра II үлтереүе планлаштырыла (Д. Каракозов).

1870-се йылдарҙа әлеге тенденциялар күпкә көсәйә. Был дәүергә Курск якобинсылары, чайковсылар төркөмө, Перовская төркөмө, долгушинсылар төркөмө, Лавров һәм Бакуниндың төркөмдәре, Дьяков, Сиряков, Семяновский түңәрәктәре, Көньяҡ Рәсәй эшселәр союзы, Киев коммунаһы, Төньяҡ эшселәр союзы, яңы «Ер һәм Ирек» ойошмаһы кеүек протест төркөмдәре һәм хәрәкәттәре барлыҡҡа килә[48]. Әлеге түңәрәктәрҙең һәм төркөмдәрҙең байтағы 1870-се йылдарҙың аҙағына тиклем хөкүмәткә ҡаршы агитация һәм пропаганда менән шәғәлләнә һәм тик 1870-се йылдарҙың аҙағында террористик акттар яғына тайпылыу башлана. 1873—1874 йылдарҙа интеллигенттар иҫәбенән 2-3 мең кеше ауыл ерҙәренә ябай кешеләр рәүешендә революция идеяларын пропагандалау өсөн китә («хождение в народ»).

1863—1864 йылдарҙағы Поляк ихтилалын баҫтырғас, Д. В. Каракозовтың 1866 йылдың 4 (16) апрелендә уны үлтерергә маташҡандан һуң Александр II юғары дәүләт вазифаларына Дмитрий Толстойҙы, Фёдор Треповты, Петр Шуваловты тәғәйенләүе эске сәйәсәт өлкәһендә ҡатылыҡ сараларының көсәйеүенә килтерә.

Полиция органдары яғынан репрессияларҙың көсәйеүе, айырыуса «халыҡҡа сығыуға» ҡарата (йөҙ ҙә туҡһан өс народниктар процесы) йәмғиәттең ризаһыҙлығын тыуҙыра һәм артабан массауи характер алған террористик эшмәкәрлеккә юл аса. 1878 йылғы Вера Засуличтың Петербург ҡала начальнигы Треповты үлтерергә маташыуы «йөҙ ҙә туҡһан өс народниктар процесы» буйынса ҡулға алынғандар менән насар мөғәмәлә арҡаһында килеп сыға[49]. Кире ҡаҡҡыһыҙ дәлилдәр булыуына ҡарамаҫтан присяжныйҙар суды уны аҡлап сыға, залда уға алҡышлау ойошторола, ә урамда В. Засуличты шат манифестация көтә.

Артабанғы йылдарҙа үлтереүгә маташыуҙар:

  • 1878 йыл: Киев прокуроры Котляревскийға, Киевта жандарм офицеры Гейкингка, Петербургта жандармдар шефы Мезенцевка;
  • 1879 йыл: Харьков губернаторы кенәз Кропоткинға, Мәскәүҙә полиция агенты Рейнштейнға, Петербургта жандармдар шефы Дрентельнға;
  • 1880 йылдың феврале: «Диктатор» Лорис-Меликовҡа[50][51].
  • 1878—1881 йылдарҙа: Александр II бер нисә үлтереүгә маташыуҙар башҡарыла.

Александр II хакимлығы аҙағына протест күренештәре йәмғиәттең төрлө ҡатламдарында күҙәтелә. Ауылда крәҫтиән ихтилалдары яңы күтәрелеш кисерә, ә заводтарҙа массауи стачка хәрәкәте башлана.

Халыҡ террористарҙы алҡышлай, террористик ойошмаларҙың һаны үҫә бара — мәҫәлән, батшаны үлемгә хөкөм иткән Халыҡ ихтыяры (Народная воля) ойошмаһында йөҙләп әүҙем ағза иҫәптә тора. 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы һәм Урта Азиялағы һуғыш геройы Төркөстан армияһы баш командующийы генерал Михаил Скобелев Александрҙың сәйәсәте менән ризаһыҙлығын белдерә, хатта, А. Кони һәм П. Кропоткин мәғлүмәттәре буйынса, батша ғаиләһен ҡулға алырға ниәтләй. Әлеге һәм башҡа факттар, Скобелев Романовтарҙы ҡолатыу буйынса хәрби түңкәрелеш әҙерләгән тигән версия тыуыҙыра[~ 5].

Тарихсы П. А. Зайончковский фекеренсә, протест кәйефтәренең һәм террористик эшмәкәрлегенең үҫеше хөкүмәт даирәләрендә «ҡурҡыу һәм ҡаушау тыуҙыра»[52]. Замандаштарҙың береһе А. Плансон яҙыуынса, «Рәсәйҙә 70-се йылдарҙың аҙағында һәм 80-селә барыһын да ялмап алған паниканы әле генә ҡупҡан ҡораллы ихтилал ваҡытында булған ғауға менән сағыштырып була. Рәсәйҙә барыһы ла… клубтарҙа, ҡунаҡханаларҙа, урамдарҙа һәм баҙарҙа тымып ҡалдылар… Провинцияла ла, шулай уҡ Петербургта ла бөтәһе лә ниндәйҙер билдәһеҙ, әммә ҡот осҡос, нимәнелер көттө, бер кемдең дә иртәгәге көндә ышанысы юҡ ине»[53].

Тарихсылар билдәләүенсә, сәйәси һәм социаль тотороҡһоҙлоҡ фонында хөкүмәт яңынан-яңы ғәҙәттән тыш саралар күрә: башта хәрби судтар индерелә, һуңынан, 1879 йылдың апрелендә, ҡайһы бер ҡалаларҙа ваҡытлыса генерал-губернаторҙар тәғәйенләнә, һәм ниһайәт, 1880 йылдың февралендә Александр II батшалығының ахырына тиклем ғәмәлдә булған Лорис-Меликовтың «диктатураһы» индерелә — тәүге Юғары бойороҡтар комиссияһы рәйесе рәүешендә, һуңынан — эске эштәр министры һәм ысынында хөкүмәттең башлығы булараҡ[54][55].

Император үҙе ғүмеренең һуңғы йылдарында күңел төшөнкөллөгенә бирелә. Министрҙар Комитеты рәйесе П. А. Валуев үҙенең көндәлегендә 1879 йылдың 3 (15) июнендә яҙып ҡалдырған: «Батша бик арыған ҡиәфәттә һәм үҙе лә нервыларының ҡуҙғыуы тураһында һөйләне… Таж кейгән яртылаш бәлйерәгән кеше. Көс-ҡеүәт кәрәккән дәүерҙә, һис шикһеҙ, уға өмөт итеп булмаясаҡ»[56].

Үлтереүгә маташыуҙар һәм үлтереү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уңышһыҙ үлтереүгә маташыуҙар тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Александр II, дөйөм алғанда, һигеҙ[57] үлтереүгә маташыу була:

  • 1866 йылдың 4 (16) апрелендә Д. В. Каракозов тарафынан. Александр II Йәйге баҡса яғынан үҙенең каретаһына юлланған саҡта атыу тауышы ишетелә. Пуля императорҙың башы өҫтөнән осоп үтә: атыусыны уның эргәһендә торған крәҫтиән Осип Комиссаров төртөп ебәрә.
Үлтереүгә маташыу урынындағы часовня (хәҙерге ваҡытта һаҡланып ҡалмаған)
  • 1867 йылдың 25 майында Парижда поляк эмигранты Антон Березовский башҡара; пуля атҡа тейә.
  • 1879 йылдың 1879 йылдың 2 (14) апрелендә Петербургта А. К. Соловьёв тарафынан башҡарыла. Соловьев револьверҙан биш тапҡыр ата, дүртәүһе — императорға төбәлә.

Соловьёв 1879 йылдың 9 (21) июнендә үлем язаһына тарттырыла[58]

«Халыҡ ихтыярының» («Народная воля») башҡарма комитеты 1879 йылдың 26 авгусында (7 сентябрь) Александр II үлтереү тураһында ҡарар сығара.

  • 1879 йылдың 19 ноябрендә (1 декабрь) Мәскәү тирәһендә император поезын шарталатырға маташыу була. Осраҡлы рәүештә император батша үҙ поезынан ярты сәғәт алда юлға сыға. Террористар беренсе составты үткәреп, икенсеһен шартлата.
  • 1880 йылдың 5 (17) февралендә С. Н. Халтурин Ҡышҡы һарайҙың беренсе ҡатын шартлата. Император өсөнсө ҡатта төшкө аш ашай, уны һарайға һуңлабыраҡ килеүе ҡотҡара. Икенсе ҡатта һаҡсылар (11 кеше) һәләк була.

Дәүләт тәртибен һәм революцион хәрәкәт менән көрәшеү өсөн 1880 йылдың 12 (24) февралендә граф Лорис-Меликов етәкселегендә Юғары бойороҡтар комиссияһы булдырыла.

Вафат булыуы һәм ерләнеүе. Йәмғиәттең реакцияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Александр II үлтереүгә маташыу ваҡытында кейгән мундир.

1881 йылдың 1 (13) мартында көндөҙгө 3 сәғәт 35 минутта үлемесле яраланыуҙан (икенсе үлтереүгә маташыуҙың барышында) Ҡышҡы һарайҙа вафат була[59]. Үлтерергә маташыу императорҙың Михайловск манежынан Михайловск һарайында бөйөк кенәз ҡатыны Екатерина Михайловналағы икенсе иртәнге аштан (сәйҙән) ҡайтып барған саҡта башҡарыла. Һарайҙа император менән бергә бөйөк кенәз Михаил Николаевич тә була, әммә ул һуңыраҡ, шартлатыуҙы ишеткәс, юлға сыға һәм икенсе шартлатыуҙан һуң фажиғә урынына килеп етә, хәл-ваҡиға булған урында бойороҡтар бирә[60]. Алдағы көндө, 1881 йылдың 28 февралендә (12 март) император Ҡышҡы һарайҙың Кесе сиркәүендә ғаиләһенең ҡайһы бер ағзалары менән доға ҡыла[61]. 4 мартта уның кәүҙәһе Ҡышҡы һарайҙың Ҙур сиркәүендә ҡуйыла; 7 мартта тантаналы рәүештә Петербургтағы Петропавловск соборына күсерелә[62]. 15 мартта христиан дине буйынса йыназа уҡыуҙы (отпевание) Санкт-Петербург митрополиты Исидор (Никольский) үткәрә[63].

«Азат ителгәндәр» исеменән «Азат итеүсенең» үлтерелеүе күптәргә уның батшалығының символик тамамланыуы булып һүрәтләнә. Йәмғиәттең консерватив өлөшө Алесандр II батшалығы «нигилизмдың» көсәйеүенә килтерә, граф Лорис-Меликовтың яраштырыусы сәйәсәте айырыуса тәрән асыуҙы килтерә, Лорис-Меликов үҙе кенәз ҡатыны Юрьевскаяның марионеткаһы тип һанала. Уң яҡ сәйәсмәндәре (улар араһында Константин Победоносцев, Евгений Феоктистов и Константин Леонтьев) хатта император «бик ваҡытлы» үлде тип әйтәләр, сөнки бер-ике йылдан Рәсәй катастрофаһы (самодержавиеның ҡолатылыуы) ҡотолғоһоҙ булыр ине, тип һанайҙар[64].

Фажиғәғә тиклем аҙ ғына элек Изге Синодтың обер-прокуроры итеп тәғәйенләнгән К. П. Победоносцев Александр II һәләк булған көндө яңы императорға ошолайтып яҙған: «Аллаһы Тәғәлә беҙгә был ҡурҡыныс көндө лә үткәреп ебәрергә насип иткән.Әйтерһең дә, Аллаһының язаһы бәхетһеҙ Рәсәйгә төштө. Күрмәҫ, тоймаҫ, кисермәҫ өсөн йөҙөбөҙҙө йәшерергә ине, ер аҫтына китергә ине. Хоҙайым, ярлыҡа беҙҙе <…>»[65].

Александр II үлемесле яраланған урыны (Спас на Крови). Урамдың оригиналь өлөшө һаҡланған.

Санкт-Петербург рухани академияһы ректоры протоиерей Иоанн Янышев 1881 йылдың 2 (14) мартында Исаакиев соборында панихида алдында сығышында әйткән: «<…> Батша вафат булып ҡына ҡалманы, ул Үҙенең баш ҡалаһында үлтерелде…яфа сиккән сәнскеле таж уның изге башына урыҫ ерендә, уның подданныйҙары араһында, үрелгән… Бына нимә беҙҙең хәсрәтебеҙҙе түҙмәҫлек итә, урыҫ һәм христиан йөрәгенең ауыртыуын — төҙәлмәҫлек, ә беҙҙең сикһеҙ ҡайғыбыҙҙы мәңгегә хурлыҡлы итә!»[66].

1881 йылдың 8 (20) мартында 65-м «Санкт-Петербург ведомостәре» гәзитенең 65-се һанында «Петербург матбуғатында шау-шыу» булдырған мәҡәлә баҫылып сыға[67]. Мәҡәләлә, атап әйткәндә, яҙыла: «Илдең бер ситендә урынлашҡан Петербургта урыҫ булмаған элементтар мыжғып тора. Бында Рәсәйҙең тарҡалыуын көткән сит ил кешеләре, беҙҙең сиктәр эшмәкәрҙәре лә оя ҡорғандар. <…> [Петербург] халыҡ пульсын бөтөнләй тоймаған бюрократияға батҡан <…> Шуға күрә лә Петербургта үҙ Ватанының дошмандары кеүек, үҙ халҡының хыянатсылары кеүек һүҙ йөрөткән күп кенә кешене, бәлки, урыҫтарҙы ла, осратып була<…>»[68].

Император Александр II үлем түшәгендә. Б. Левицкийҙың фотоһүрәте.

Ошо уҡ ваҡытта «Халыҡ ихтыярының» башҡарма комитеты бер нисә көн үткәндән һуң яңы батша Александр III төбәлгән ультиматум хатын баҫтырып сығара: «Хөкүмәттең сәйәсәте үҙгәрмәһә, революция ҡотолғоһоҙ буласаҡ. Хөкүмәт халыҡ теләген сағылдырырға тейеш, әлегә ул узурпатор шайкаһы». Ошондай уҡ белдереүҙе 2 мартта һорау алған ваҡытта «Халыҡ ихтыярының» ҡулға алынған лидеры А. И. Желябов эшләй . «Халыҡ ихтыярының» лидерҙары ҡулға алыныуына һәм язалауына ҡарамаҫтан Александр III хакимлығының тәүге ике-өс йылдарында террористик акттар дауам итә.

Март башында Лорис-Меликов башланғысы менән Хөкүмәт күҙлегенән «зыянлы» мәҡәләләр баҫтырып сығарған күп кенә гәзиттәр ябыла («Молва», «С.-Петербургские ведомости», «Порядок» һәм «Смоленский вестник»)[69].

Батшалыҡ һөҙөмтәләре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Александр II хакимлығы дәүерендә Рәсәй империяһы биләмәһенең киңәйеүе

Александр II тарихҡа реформатор һәм азат итеүсе булараҡ ингән. Уның батшалыҡ осоронда крепостнойлыҡ хоҡуғы бөтөрөлә, дөйөм хәрби йөкләмә индерелә, земстволар булдырыла, суд реформаһы үткәрелә, цензура сикләнә, башҡа төрлө реформалар үткәрелә. Империя Урта Азия, Төньяҡ Кавказ, Алыҫ Көнсығыш территорияларын баҫып алыу һәм индереү иҫәбенә байтаҡҡа киңәйә. Д. Мирской фекеренсә, Александрҙың вафаты менән донъя күләмендә билдәлелек алған урыҫ әҙәбиәтенең күтәрелеш дәүере тамамлана[73].

Шуның менән бергә илдең иҡтисади хәле насарая: сәнәғәт оҙайлы депрессияға бата, ауылдарҙа массауи аслыҡ осраҡтары була. Тышҡы сауҙа балансының дефициты һәм дәүләт тышҡы бурысы ҙур күләмдәргә тиклем барып етә (яҡынса 6 млрд һум). Коррупция проблемаһы көсәйә. Рәсәй йәмғиәтендә бүленеү һәм киҫкен социаль ҡапма-ҡаршылыҡтар барлыҡҡа килә.

Шулай уҡ 1878 йылғы Берлин конгресының һөҙөмтәләре, Рәсәй өсөн 1877—1878 йылдарҙағы һуғыштың ҙур күләмдәге сығымдары, күп һанлы крәҫтиән ихтилалдары (1861—1863 йылдарҙа: 1150 -тан ашыу), Польша батшалығындағы, Төньяҡ-Көнбайыш крайындағы (1863) һәм Кавказдағы (1877—1878) ҙур масштаблы милли ихтилалдар — Александр II батшалығының негатив яҡтары тип һанала.

Александр II ҡайһы бер реформаларының баһалары ҡапма-ҡаршылыҡлы. Либераль матбуғат уның реформаларын «бөйөк» тип исемләй. Шул уҡ ваҡытта халыҡтың байтаҡ өлөшө (интеллигенция өлөшө, шулай уҡ ул дәүерҙең ҡайһы бер дәүләт эшмәкәрҙәре реформаларға ҡәтғи рәүештә кире баһа бирҙе. мәҫәлән, К. П. Победоносцев 1881 йылдың 8 (20) мартындағы Александр III хөкүмәтенең тәүге ултырышында Александр II-нең крәҫтиән, земство, суд реформаларын ҡаты тәнңҡиткә дусар итте, хатта уларҙы «енәйәт реформалары» тип атаны, һәм Александр III ысынындауның телмәрен хупланы[74][75]. Күп кенә замандаштары һәм ҡайһы бер тарихсылар ысынында крәҫтиән азатлығын бөтөнләй инҡар иттеләр (азатлыҡтың механизмы ғына булдырылды, өҫтәүенә, ғәҙелһеҙ); крәҫтиәндәргә ҡарата тән язалары (улар 1904—1905 йылдарға тиклем ғәмәлдә булды[76]); земстволарҙың ойошторолоуы түбәнге ҡатламдарҙың дискриминацияһына килтерҙе; суд реформаһы суд һәм полиция башбаштаҡлығына ҡаршы тора алманы. Бынан тыш, аграр мәсьәле буйынса белгестәр фекеренсә, 1861 йылғы крәҫтиән реформаһы алпауыттар файҙаһына ер ҡырҡымдарын биреү һәм ысынында крәҫтиәндәрҙең бөлөүенә килтерҙе, яңы етди проблемалар 1905 һәм 1917 йылдарҙағы революцияларға этәргес көс бирҙе.

Александр II дәүеренә замана тарихсыларының ҡарашы хөкүмәт идеологияһы йоғонтоһо аҫтында ҡәтғи үҙгәрештәргә дусар булды һәм уларҙы әле лә тотороҡло тип әйтеп булмай. Совет тарихнамәһендә уның батшалығына «батшалыҡ эпохаһына» дөйөм нигилистик күрһәтмәләрҙән барлыҡҡа килгән тенденциоз ҡараш өҫтөнлөк ала. Хәҙерге тарихсылар Александр II реформаларын «бөйөк» тип атаған саҡта ла уларҙың эҙмәүэҙлекле булмауы, «ауылда бик тәрән социаль-иҡтисади кризисҡа» килтереүе, крәҫтиәндәрҙең тән язаларынан азат ителмәүе тураһында, ә иҡтисади тормош 1860—1870 йылдарҙа сәнәғәттең түбәнәйәүе һәм спекуляцияның сәскә атыуы менән билдәләнә тип яһалар[77].

Шәхси тормошо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Александр II балалары менән

Петергофтағы Александрия паркында урынлашҡан Фермер һарайы Александр II-нең йәш саҡтан иң яратҡан резиденцияһы була. Тап ул һуңғы Рәсәй императорҙарының көньяҡ резиденцияһын — Ливадияны — төҙөй башлай. Имениены парк менән бергә ул 1860 йылда граф Потоцкийҙың ҡыҙҙарынан һатып ала. Ҡырымға архитектор И. А. Монигетти саҡырыла һәм Ҙур һәм Кесе Ливадия һарайҙары төҙөй башлай. Ливадияла булған саҡта император көн һайын иртәнсәк Ореандаға, Кореизға, Гаспраға, Алупкаға, Гурзуфҡа, урмансылыҡҡа йәки Уҫан һыу шарлауығына бара (коляскала йәки йәйәүләп)[78].

Башҡа урыҫ императорҙар менән сағыштырмаса Александр II бик күп ваҡытын сит илдә, күбеһенсә Германиялағы бальнеологик курорттарҙа, үткәрә[79]. Нәҡ ошондай курорттарҙың береһендә — Эмста — император украин теленең ҡулланыуын сикләгән Эмс указына ҡул ҡуя.

Александр II айырыуса күп һунар менән мауыға. Сәйәхәттәрендә уны төрлө тоҡомдағы эттәре оҙатып йөрөй[80]; Александр тәхеткә ултырғандан һуң император һарайы даирәһендә айыуға һунар ғәҙәткә инә. 1860 йылда ошондай һунарға Беловеж шырлығына Европа батшалыҡтары вәкилдәре саҡырыла. Гатчина арсеналындағы коллекцияла (ҡорал бүлмәһе) Александр II үҙе шәхсән айыуға йөрөгән һөнгөләр коллекцияһы һаҡлана[81]. Уның ҡурсауы аҫтында 1862 йылда Мәскәү һунарсылыҡ йәмғиәте булдырыла, йәмғиәт Александр II исемен йөрөтә.

Башҡорттар император Александр II коронацияһында

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башҡорттар быуаттар дауамында ҡош менән һунар итеү, ҡош сөйөү менән шөғөлләнгәндәр, әлеге һунар төрөндә ҙур тәжрибә туплауға күрә Мәскәүҙә үткәрелгән император Александр II таж кейҙереүгә бәйле тантаналарға, 1856 йылдың сентябрендә, Ырымбур генерал-губернаторы граф Перовский тарафынан Фәхретдин Өмөтбаев етәкселегендә башҡорт делегацияһы ебәрелә. Ҡош сөйөүселәр бик уңышлы сығыш яһайҙар. Рәссам Франц Рубо ошо ваҡиға айҡанлы «Башҡорттарҙың император Александр II ҡатнаш­лығында ыласындар менән һунар итеүе» исемле картинаһын яҙа[82].

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ыласын тотҡан башҡорттар
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ҡош сөйөп һунар итеү

Император шулай уҡ конькиҙа шыуыуҙы ла популярлаштыра. 1860 йылда Александр Санкт-Петербургтағы Мариин һарайы алдында һырғалаҡ төҙөткәс, аҡһөйәктәр ҙә конькиҙа шыуыу менән мауыға башлай. Император үҙенең ҡыҙы менән ҡала халҡы алдында шыуырға яратҡан[83].

Вафат булыу ваҡытына, 1881 йылдың 1 (13) мартына ҡарата, Александр II шәхси капиталы яҡынса 12 миллион һум тәшкил итә (ҡиммәтле ҡағыҙҙар, Дәүләт банкы билдәләре, тимер юлдары акциялары); шәхси аҡсаһынан ул 1880 йылда ҡатынынң иҫтәлегенә хәстәхана төҙөү өсөн иғәнәгә 1 миллион һум бирә.

Ғаиләһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1841 йылдың 16 (28) апрелендә Ҡышҡы һарайҙың Ҙур сиркәүендә Александр Николаевич бөйөк княжна кенәз ҡыҙы Мария Александровна менән никахлаша[84], буласаҡ император ҡатыны бөйөк герцог Людвиг II Гессенскийҙың ҡыҙы була, православие динен ҡабул икәнгә тиклем тиклем принцесса Максимилиана Вильгельмина Августа Софиея Мария Гессен-Дармштадтская исемен йөрөтә. 1840 йылдың 5 (17) декабрендә принцесса православиеға күсә һәм яңы исем — Мария Александровна — ҡабул итә, ә 1840 йылдың 6 (18) декабрендә Александр Николаевич менән никахлашҡандан һуң Император ғали йәнәптәре титулы менән Бөйөк кенәз ҡыҙы исемен ала[85].

Александрҙың әсәһе принцессаның атаһы герцог камергеры тигән имеш-мимештәр булыуы сәбәпле был никахҡа ҡаршылыҡ күрһәтә, әммә улы үҙенекендә тора. Александр II һәм Мария Александровна никахта 40 йыл тирәһе йәшәйҙәр, һәм уларҙың никахы күп йылдар дауамында бәхетле була[86] Ғаиләләрендә һигеҙ бала тыуа.

Императорҙың беренсе һәм икенсе ҡатындары
  • Александра (1842—1849);
  • Николай (1843—1865);
  • Александр III (1845—1894);
  • Владимир (1847—1909);
  • Алексей (1850—1908);
  • Мария (1853—1920);
  • Сергей (1857—1905);
  • Павел (1860—1919).

1866 йылда 18-йәшлек кенәз ҡыҙы Екатерина Михайловна Долгорукова (1847—1922) менән яҡындан таныша һәм Йәйге баҡсала осраша башлай, ул император өсөн иң яҡын, ышаныслы кешегә әүерелә, һуңғараҡ ҡышҡы һарайҙа йәшәй башлай һәм императорға никахтан тыш балалар табып бирә:

Тышҡы видеофайлдар
YouTube сайтында Александр II Николаевич - Судьба реформатора. Документальный фильм из цикла "Русские цари"
  • Георгий Александрович Юрьевский (1872—1913);
  • Ольга Александровна Юрьевская (1873—1925);
  • Борис (1876—1876), үлгәндән һуң «Юрьевский» фамилияһы менән законлаштырыла;
  • Екатерина Александровна Юрьевская (1878—1959), кенәз А. В. Барятинскийҙың (1870), ә һуңынан — кенәз С. П. Оболенскийҙың ҡатыны.

Ҡатыны вафат булғандан һуң, йыллыҡ траурҙы тотмайынса, Александр II кенәз ҡыҙы Долгорукова менән морганатик никахҡа инә, Долгорукова светлейшая княгиня Юрьевская титулын ала. Никахлашыу императорға уларҙың уртаҡ балаларын законлаштырыуға мөмкилек бирә.

Александр II тураһында хәтирәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Азатлыҡ биреүсе батшаның» хөрмәтенә Рәсәй империяһының күп кенә ҡалаларында һәм Болгарияла һәйкәлдәр ҡуйыла. [[Октябрь революцияһы|нан һуң уларҙың күпселеге алып ташлана. Тейелмәгән рәүештә һәйкәлдәр Софияла һәм Хельсинкиҙа ҡалды. Ҡайһы бер монументтар коммунистик режимы ҡолатылғандан һуң яңынан тергеҙелде. Террористар ҡулынан һәләк булған урында Спас на крови храмы төҙөлдө.

Әҙәбиәттә билдәләнеүенсә, Александр II образы социаль заказына бәйле үҙгәртелеп тора: «азат итеүсе» — «ҡорбан» — «крепостник», әммә шул уҡ ваҡытта Александр Николаевич мәғлүмәт киңлектәрендә ҡотолғоһоҙ тарихи процесы өсөн уны әүҙем эшмәкәр итеп түгел, ә «фон» фигураһы итеп сағылдыралар. Тап шунда Александр II-ҙың тарихи хәтерҙең позитив консенсусын сағылдырған тарихи фигураларҙан (мәҫәлән, Александр Невскийҙан йәки Пётр Столыпиндан) йәки, киреһенсә, уның конфликтлы объекттарынан (мәҫәлән, Сталиндан йәки Иван Грозныйҙан) айырмаһы. Император образының төп һыҙаты — бер туҡтауһыҙ икеләнеүҙәр һәм баҙнатһыҙлыҡ[~ 6].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ https://biografiasampo.fi/henkilo/p879
  2. ↑ Kansallisbiografia (фин.) / под ред. M. Klinge — Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, Suomen Historiallinen Seura. — ISSN 1799-4349
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Deutsche Nationalbibliothek Record #118501860 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Александр II (урыҫ) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. I. — С. 402—411.
  5. ↑ Мария Александровна (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XVIIIа. — С. 636—637.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Kindred Britain
  7. ↑ Николай Александрович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXI. — С. 129.
  8. ↑ Николай Александрович (урыҫ) // Русский биографический словарь — СПб.: 1914. — Т. 11. — С. 357—365.
  9. ↑ Александр III (урыҫ) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. I. — С. 411—413.
  10. ↑ Владимир Александрович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1892. — Т. VIа. — С. 644.
  11. ↑ Алексей Александрович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1905. — Т. доп. I. — С. 81. — 956 с.
  12. ↑ Сергий Александрович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1900. — Т. XXIXа. — С. 651—652.
  13. ↑ Павел Александрович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXIIа. — С. 552.
  14. ↑ Мария Александровна (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XVIIIа. — С. 637.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Lundy D. R. Aleksandr II Nikolaievich Romanov, Tsar of Russia // The Peerage (ингл.)
  16. ↑ И. В. Зимин. Детский мир императорских резиденций. Быт монархов и их окружение: повседневная жизнь Российского императорского двора. Центрполиграф, 2011.
  17. ↑ Вс. Николаев. Александр II: биография. Захаров, 2005. Стр. 15.
  18. ↑ 18,0 18,1 При их императорских высочествах // Придворный штат // Месяцослов с росписью чиновных особ или общий штат Российской империи на лето от Рождества Христова 1826. Часть первая. — СПб.: Типография при Императорской Академии наук, 1826. — С. 27.
  19. ↑ При его высочестве государе наследнике Александре Николаевиче // Придворный штат // Месяцослов с росписью чиновных особ или общий штат Российской империи на лето от Рождества Христова 1827. Часть первая. — СПб.: Типография при Императорской Академии наук, 1827. — С. 38.
  20. ↑ При государе цесаревиче, наследнике, великом князе Александре Николаевиче // Придворный штат // Месяцослов и общий штат Российской империи на 1835. Часть первая. — СПб.: Типография при Императорской Академии наук, 1835. — С. 41.
  21. ↑ Николай I Об именовании Его Императорского Высочества Великого Князя Александра Николаевича Государем Наследником, Цесаревичем и Великим Князем // Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1832. — Т. VI, отделение первое, 1831, № 4777. — С. 788—789.
  22. ↑ …Александр Николаевич // 1-й степени // Кавалеры ордена Св. Равноапостольного Князя Владимира // Список кавалерам российских императорских и царских орденов… всемилостивейше пожалованных в течение 1846 года…. — СПб: Типография Императорской Академии Наук, 1847. — С. 16.
  23. ↑ Расторгуев Е. Посещение Сибири в 1837 году его императорским высочеством государем наследником цесаревичем. Санкт-Петербург, тип. Х. Гинце, 1841.
  24. ↑ Абрамов Н. А. Воспоминания о посещении Тобольска государем наследником цесаревичем Александром Николаевичем в 1837 году. — «Тобольские губернские ведомости», 1867, No 46, с. 271.
  25. ↑ Главный штаб Его Императорского Величества // Адрес-календарь, или Общий штат Российской империи на 1848 год. Часть первая. — СПб.: Типография при Императорской Академии наук, 1848. — С. 37.
  26. ↑ Манифест, XV. // «Санкт-Петербургские ведомости», 30 август (11 сентябрь) 1856, № 191, стр. 1049.
  27. ↑ После реформ: Правительственная реакция // Троицкий Н. А. Россия в XIX веке: Курс лекций. — М.: Высшая школа, 1997
  28. ↑ Контрреформы 1889—1892 гг.: Содержание контрреформ // Троицкий Н. А. Россия в XIX веке: Курс лекций. — М.: Высшая школа, 1997.
  29. ↑ Священник Сергий Голованов. Мост между Востоком и Западом. Греко-католическая церковь Киевской традиции с 1596 г. по наше время
  30. ↑ Солженицын А. Двести лет вместе (1795—1995). — М., 2001. — часть 1, с. 142—144.
  31. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964 — с. 292—294 , 323.
  32. ↑ Захарова Л. Г. Земская контрреформа 1890 г. — М., 1968. — с. 61.
  33. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 295.
  34. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 295.
  35. ↑ Portal R. The Industrialization of Russia. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1965, Volume VI, Part 2.
  36. ↑ Bairoch P. European Trade Policy, 1815—1914. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1989, Volume VIII, pp. 42-46.
  37. ↑ Bairoch P. European Trade Policy, 1815—1914. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1989, Volume VIII, p. 32.
  38. ↑ Russie a la fin du 19e siecle, sous dir. de M.Kowalevsky. Paris, 1900 p. 548
  39. ↑ B.Mitchell. Statistical Appendix, 1700—1914. Fontana Economic History of Europe, ed. by C.Cipolla, Glasgow, 1974—1976, Vol. 4, part 2, p. 773.
  40. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Ленинград — Москва, 1926—1928, т. 11, с. 227.
  41. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Л.-М., 1926—1928, т. 11, с. 57.
  42. ↑ Miller M. The Economic Development of Russia, 1905—1914. With special reference to Trade, Industry and Finance. London, 1967 p. 184.
  43. ↑ Из царей — в фельдмаршалы
  44. ↑ Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи.
  45. ↑ Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. — М., 1978. — с. 182—183.
  46. ↑ In 1862, a Danish prince with only 0,00002 % of the vote was elected King 2015 йыл 14 февраль архивланған. (инг.)(англ.)
  47. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Л.-М., 1926—1928, т. 11, с. 114—139.
  48. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Л.-М., 1926—1928, т. 11, с. 148—167.
  49. ↑ Покровский М. Русская история с древнейших времен. При участии Н. Никольского и В. Сторожева. — М., 1911, т. 5, с. 242.
  50. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Л.-М., 1926—1928, т. 11, с. 188.
  51. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 75-83, 163.
  52. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 18.
  53. ↑ А. Плансон. Былое и настоящее. — СПб., 1905, с. 202.
  54. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 88, 151—157, 227—229.
  55. ↑ Захарова Л. Г. Земская контрреформа 1890 г. — М., 1968. — с. 60.
  56. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 91.
  57. ↑ https://books.google.com/books?id=ccYRBwAAQBAJ&pg=PT1020
  58. ↑ Шерих Д. Ю. Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда. К 290-летию Санкт-Петербурга. — СПб.: Петербург — XXI век, 1993. — 224 с. — тираж 30000 экз. — ISBN 5-85490-036-X
  59. ↑ Источник: Описание события 1-го марта 1881 года, составленное на основании показаний ста тридцати восьми свидетелей-очевидцев. // «Правительственный вестник», 16 (28) апрель 1881, № 81, стр. 2.
  60. ↑ Описание события 1 (13) март 1881 года, составленное на основании показаний ста тридцати восьми свидетелей-очевидцев. // «Правительственный вестник», 16 (28) апрель 1881, № 81, стр. 3.
  61. ↑ «Правительственный вестник», 1 (13) март 1881, № 45, стр. 2.
  62. ↑ «Московские ведомости», 8 марта 1881, № 67, стр. 2.
  63. ↑ «Московские ведомости», 15 (27) март 1881, № 74, стр. 1.
  64. ↑ Коллектив авторов СПбГУ под ред. акад. Фурсенко. Управленческая элита Российской империи (1802—1917). — СПб.: Лики России, 2008. — С. 36.
  65. ↑ К. П. Победоносцев и его корреспонденты: Письма и записки. / С предисловием Покровского М. Н.. — М.—Пг., 1923. — Т. 1, полутом 1-й, С. 45 (черновик письма Победоносцева императору Александру III).
  66. ↑ Кончина великого мученика на земле русской. Речь, сказанная в Исаакиевском соборе, 2-го марта, пред паннихидою по в Бозе почившем благочестивейшем государе императоре Александре Николаевиче. // «Церковный вестник», часть неофициальная, 7 (19) март 1881, № 10, стр. 1.
  67. ↑ Оценка газеты: «Московские ведомости», 11 (23) март 1881, № 70, стр. 3.
  68. ↑ Цит. по: «Московским ведомостям», 11 (23) март 1881, № 70, стр. 3.
  69. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964, с. 314.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Русская Императорская Армия 2018 йыл 18 декабрь архивланған.
  71. ↑ Валерик // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
  72. ↑ Ордена и медали Бухарского Эмирата 2014 йыл 27 июль архивланған.
  73. ↑ Мирский Д. С. Конец великой эпохи // Мирский Д. С. История русской литературы с древнейших времен до 1925 года / Пер. с англ. Р. Зерновой. — London: Overseas Publications Interchange Ltd, 1992. — С. 459.
  74. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 328—329.
  75. ↑ Полунов А. Ю. К. П. Победоносцев в общественно-политической и духовной жизни России. Автореф. дисс. … д.и.н. — М., 2010.
  76. ↑ Ключевский В. Курс русской истории. Лекция LXXXVI
  77. ↑ История России XVIII—XIX веков. Под ред. академика РАН Л. В. Милова. — М., 2010. — с. 630, 611, 642.
  78. ↑ Из воспоминаний об императоре В. Х. Кондараки
  79. ↑ Ian C. Bradley. Water Music: Music Making in the Spas of Europe and North America. Oxford University Press, 2010. Page 7.
  80. ↑ Антонов А. Четверть века назад // Исторический вестник. 1887, ноябрь. С 383.
  81. ↑ Царское лето
  82. ↑ Последняя царская охота
  83. ↑ Жерихина Е. И. Столичный Петербург: город и власть. — М.: Центрполиграф, 2009. — С. 507.
  84. ↑ Николай I. Манифест. О совершившемся бракосочетании Его Императорского Высочества Государя Наследника Цесаревича и Великого Князя Александра Николаевича с Великою Княжною Мариею Александровною, Дочерью Великого Герцога Гессен-Дармштадтского // Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1842. — Т. XVI, отделение первое, 1841, № 14459. — С. 308.
  85. ↑ Николай I. Манифест. О обручении Его Императорского Высочества Государя Наследника Цесаревича, Великого Князя Александра Николаевича с Светлейшею Принцессою Мариею, Дочерью Великого Герцога Гессен-Дармштадтского // Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1841. — Т. XV, отделение первое, 1840, № 14024. — С. 784.
  86. ↑ Тютчева А. Ф. . При дворе двух императоров. Воспоминания и фрагменты дневника фрейлина двора. — 1990.
  87. ↑ 87,0 87,1 Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. — М., 1978. — с. 182.
  88. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. — М., 1964. — с. 234.
  89. ↑ Витте С. Ю. Воспоминания. Детство. Царствования Александра II и Александра III (1849—1894). — Книгоиздательство «Слово», 1923, с. 366, 375.
  90. ↑ Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). — Л.-М., 1926—1928, т. 11, с. 96, 293.
  91. ↑ Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870—1880-х годов. М., 1964, с. 301; Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. — М., 1978. — с. 182, 190.
  92. ↑ Н. Я. Эйдельман. «Революция сверху» в России. — М., 1989.
  93. ↑ Захарова Л. Г. Великие реформы 1860—1870-х годов: поворотный пункт российской истории? // Отечественная история. 2005. № 4.
Комментарийҙар
  1. ↑ Исключая дядю новорождённого — императора Александра I, бывшего в инспекционной поездке по югу России.
  2. ↑ В Варшаве император выступал на французском языке.
  3. ↑ Это традиционное наименование выводов Особого Совещания, подписанных императором Александром II, 18 (30) май 1876 года в г. Бад-Эмс (Bad Ems, Германия
  4. ↑ В течение 30 лет царствования Николая I были лишь две протестные группы: декабристы и петрашевцы, причем декабристы сформировались как протестная группа в течение царствования Александра I
  5. ↑ См.: Пикуль В. Генерал на белом коне.
    Акунин Б. Смерть Ахиллеса. — где фигурирует эта версия. Согласно указанной версии, внезапная смерть Скобелева в 1882 г. была организована окружением Александра III, опасавшимся, что мятежный главнокомандующий действительно решится на военный переворот. Подтверждают версию о готовившемся перевороте ещё и такие факты: Скобелев продал всё недвижимое имущество и собрал миллион рублей наличными, а также пытался встретиться с идеологом анархизма Петром Лавровым
  6. ↑ См., напр.: Ростовцев Е., Сосницкий Д.Освободитель или жертва? Александр II в исторической памяти россиян // Родина.2014. № 4. С.150-152.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • В. П. Двадцатипятилетие царствования императора Александра II // Всемирная иллюстрация : журнал. — 1880. — Т. 23. — № 580. — С. 150—151, 154—155.
  • Ер Баранцевич М. Император Александр II боз. почивший иҫтәлегенә. Сәбәп буйынса 50-йыллығы изд. 20 ноябрҙә суд уставтары 1864—1914 йә шиғыр — 1914
  • Академик Всеволод Николаев. Александр Второй — человек на престоле. — Мюнхен, 1986., шулай уҡ Академик Всеволод Николаев. Александр II. — М.: Захаров, 2005. — 432 с. — ISBN 5-8159-0484-8.
  • Давыдов Н. В. Судебные реформы 1866 года. / В кн.: Три века. Т. 6. — М., 1995.
  • Александр Икенсе альбомы Коронационный
  • Захарова Л. Г. Александр Второй. — В кн.: Российские самодержцы. — М., 1994.
  • Ляшенко Л. М. Царь-Освободитель. Жизнь и деяния Александра II. — М.: Владос, 1994. — 240 с. — ISBN 5-87065-007-0.
  • Ляшенко Л. М. Александр II, или История трёх одиночеств. — М.: Молодая гвардия, 2002. — (ЖЗЛ).
  • Яковлев А. И. Александр II и его время. — М., 1992.
  • Изданiе Карла Малькомеса. Правда о кончинѣ Александра II. Изъ записокъ очевидца. — Штутгарт, 1912. — 32 с.
  • Александр II. Ҡайғы-хәсрәт реформатор: реформалар кеше яҙмышы, кеше яҙмышы реформаһы: Сб. мәҡәлә / отв. лапин в ре. СПб.: Европа университеты нәшриәте санкт-Петербург, 2012. — 296 б, 600 экз., ISBN 978-5-94380-132-7
  • Н. А. Епанча. 1877—1878 тилит тәре походтары. Преображенец союзы баҫма.
  • Цареубийца Суд өҫтөндә. Эш 1 мартта 1881 йыл / под редакцией в Разбегаев. — СПб.: Изд. ул. Н. Новиков И., 2014. — 1,2. т. — С. 698 — (Тарихи-революцион архивы). — ISBN 978-5-87991-110-7

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Александр_II&oldid=1270961» битенән алынған