Истанбул

Истанбул
	Ҡала
	Истанбул; төр. İstanbul;
Ил	Төркиә
Вилайәт	Истанбул (ил)
Координаталар	41°00′36″ с. ш. 28°57′37″ в. д.HGЯO
Мэр	Кадир Топбаш
Нигеҙләнгән	б. э. тиклемге 667 йыл
Элекке исеме	330 йылға тиклем — Византий; 450 йылға тиклем — Яңы Рим; 1930 йылға тиклем — Константинополь;
Майҙаны	5343 км²
НУМ бейеклеге	100 м
Рәсми теле	Төрөк
Халҡы	▲ 13 255 685 кеше (2010)
Тығыҙлығы	2480,9 кеше/км²
Сәғәт бүлкәте	UTC+2, йәйге UTC+3
Телефон коды	+90 212 (Европа өлөшө); +90 216 (Азия өлөшө)
Почта индексы	34010-34850 ; 80000-81800
Һанлы танытмалар
	Истанбул Аудио, фото и видео Викимилектә

Истанбу́л (төр. İstanbul; рус. Стамбул) — элек Византия, һуңынан Константинополь булараҡ билдәле. Төркиәнең иң ҙур ҡалаһы, илдең иҡтисади, тарихи һәм мәҙәни үҙәге, диңгеҙ порты. Бер үк исемле Истанбул иле ^[1] үҙәге. Босфор боғаҙы ярында урынлашҡан. Ҡаланың ҙур өлөшө Европала, бәләкәйе — Азияла төйәкләнгән. Европалағы иң ҙур ҡала^[2]. Баш ҡаланың Европа (төп) һәм Азия өлөштәре күперҙәр һәм тоннелдәр менән тоташтырылған. 15 миллиондан ашыу кеше йәшәгән Истанбул донъялағы иң тораҡлы ҡалаларҙың береһе булып тора. Рим, Көнсығыш Рим (Византия), шулай уҡ Латин һәм Ғосман империяларының элекке баш ҡалаһы. Төркиәнең баш ҡалаһы булып тормай. 1923 йылда, Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыштан һуң, илдең яңы баш ҡалаһы итеп Анкара һайлана. Ҡалала Төрки шураһы — төрки телле дәүләттәрҙе берләштереүсе халыҡ-ара ойошмаһының секретариаты урынлашҡан. Ҡара һәм Урта диңгеҙҙәр араһында стратегик позицияны биләй. Шулай уҡ тарихи Ебәк юлында урынлашҡан^[3].

Ҡаланың атамаһы

Б. э. т. VII быуатта колонистар, башлыса, гректарҙың Мегара ҡалаһынан сыҡҡан кешеләр, тарафынан Византия ҡалаһына нигеҙ һалына^[4]^[5]^[6]. 330 йылда Рим императоры Бөйөк Константин I Рим империяһының баш ҡалаһын Византияға күсерә, уға «Яңы Рим» атамаһы бирелә, әммә был исем үҙгәртелә, һәм тиҙҙән уны Константинополь - «Константин ҡалаһы» тип атай башлайҙар^[7]^[8]^[9]^[10]. XIII быуатта ғәрәптәр грекса һөйләмгә барып тоташҡан грек. εἰς τὴν Πόλι(ν) («ис тин пόли(н)», «ис тим бόли(н)») — «в город(е)» «ҡалала») тигән атама ҡулланғандар^[11]. Бөгөнгө исем тап Истинполиндан алынған тип фаразларға була^[12]^[13]Икенсе версияға ярашлы, ул Исламбулдан («ислам ҡалаһы») килеп сыҡҡан, әммә үрҙә телгә алынған Истинполин 1453 йылда Константинополь ҡолағанға тиклем үк ҡулланылған^[14] 1760 йылғы фирман ғәмәлдә тормошҡа ашырылмаған. Рәсми рәүештә XV быуат документтарында осраған Исламбол, йәғни «Ислам менән тултырылған» атамаһы исеме бирелгән^[15]^[16]. XVIII быуат аҙағынан Европа илдәрендә, шул иҫәптән Рәсәйҙә лә, боҙолған форма — Стамбул ҡулланыуға инә. Формаль яҡтан, Төрөктәр баҫып алғандан һәм империяның баш ҡалаһын унда күсергәндән һуң, ҡаланың исеме үҙгәрмәгән: төрөктәр өсөн ул Истанбул, ә гректар өсөн - Константинополь (көнкүрештә - ябай ғына грек. ὴ Πόλη) булып ҡалған. Ғосман империяһында ҡаланың ике атамаһы ла ҡулланылған, ләкин рәсми өлкәлә йышыраҡ ғәрәп телендәге атама - Константинийе (ғосман قسطنطينيه}} Ḳosṭanṭīnīye — ғәр. قسطنطنية‎ Qusṭanṭinīyyaдан) ҡулланылған^[17].

1930 йылға тиклем ҡаланың халыҡ-ара кимәлдә ҡабул ителгән рәсми атамаһы — Константино́поль (Константин ҡалаһы); төр. Konstantiniyye). Төркиәнең Бөйөк Милли йыйылышында танылыу тапҡанса, уның тулы хоҡуҡлы вәкилдәренең ҡултамғалары Лозанна килешеүе аҫтында тора, уның тексы Константинополь топонимын файҙалана^[18]. 1724 йылда Константинополь килешеүенең, 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүенең, 1878 йылда Сан-Стефан тыныслы килешеүенең һәм 1878 йылда Берлин трактатының рәсми рус тексында ул саҡта Рәсәйҙә ҡабул ителгән Константинополь топонимы ҡулланыла. Бөгөнгәсә Константинополь патриархы титулында Святейший Архиепископ Константинополя — Нового Рима и Вселенский Патриарх ҡулланылған икенсе тарихи атама — «Новый Рим» йәки «Икенсе Рим» (грек. Νέα Ρώμη, лат. Nova Roma); — 330 йылға тиклем Византий (грек. Βυζάντιον). Урта быуат рус йылъяҙмаларында һәм башҡа әҙәбиәттә йыш ҡына Царьградом йәки Константинов град тип атала, болгар һәм серб телдәрендә Цариград топонимы әлеге ваҡытта ҡаланың рәсми булмаған билдәләмәһе булараҡ ҡулланыла.

1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә Республикаһын тип иғлан иткәндә дәүләттең баш ҡалаһы тип Анкара (Ангора) иғлан ителә, ул ваҡытта бер нисә йыл элек кемалсә хакимиәттең үҙәге була (хәлифат 1924 йылдың мартына тиклем йәшәүен дауам итә). 1930 йылдың 28 мартында^[19]^[20]^[21] Төркиә властары исемдең төрөк вариантын ғына файҙаланырға ҡуша. Төрөк теле топоним İstanbul ([isˈtanbuɫ], Һөйләү телендә — [ɯsˈtambuɫ]), «I» хәрефенән айырмалы, нөктәле «İ» менән яҙыла.

Грек телендә, шулай ҙа, грек телендәге атама грек. Κωνσταντινούπολη рәсми рәүештә Грецияла, Кипрҙа ҡабул ителгән булараҡ һаҡлана; шулай уҡ грекса «ҡала» атамаһы — (грек. Πόλη) ҡулланыла.

Урыҫ телендә төрөк атамаһы İstanbul урыҫлашҡан вариантында ҡулланыла — «Стамбул».

2019 йылдың 18 мартында Төркиә президенты Рәжәп Тайип Эрдоған Чанаккале янындағы еңеүҙең 104 йыллығына арналған тантанала сығыш яһап (Дарданелл операцияһы эпизоды), Яңы Зеландияла Крайстчерча мәсетендәге һөжүмгә аңлатма биреп: «Мосолмандарҙың һәм Төркиәнең дошмандары беҙгә ҡарата дауам иткән нәфрәтен күрһәтте. Беҙ яуап бирергә әҙер һәм был хаҡта белдерәбеҙ. Төрөк халҡы был ерҙәрҙә һәр саҡ йәшәйәсәк. Истанбул бер ваҡытта ла Константинополь ҡалаһына әйләнмәйәсәк» (русса тәржемә — Анадолу агентлығы сайтында баҫылған мәҡәләнең рус телендәге тексына ярашлы)^[22])^[23].

Изге София соборы (Айя Суфия мәсете)
Зәңгәр мәсет, дәүмәле буйынса иң ҙур бина һәм әһәмиәте буйынса ҡалалағы беренсе мәсет
Сөләймәниә мәсете, биләмәһе буйынса иң ҙур мәсет
Изге Ирина сиркәүе (Айя Ирена мәсете)

Тарихы

Хәҙерге Истанбул ерендә тәүге кешеләр неолит дәүерендә үк йәшәй. Был тирәлә б.э. тиклемге 6700 йылдарҙа кешеләр йәшәгәне билдәле^[24].

Византий

Төп мәҡәлә: Боронғо Греция

Б.э. тиклем 685 йылда^[25] Грецияның Мегара ҡалаһынан күсенеүселәр Азия өлөшөндә Халкедон исемле ҡасабаға (хәҙер Ҡадыкөй атамалы ҡала районы) нигеҙ һала. Б. э. тиклем 667 йылдан ҡасаба Мегаранан килгән нигеҙ һалыусы Визант (Визас) исеме менән Византий тип аталып йөрөй.

Уңышлы географик һәм стратегик урынлашыуы сауҙаның йылдам үҫешенә һәм ҡаланың сәскә атыуына булышлыҡ итте. Был ҡала Босфорҙы, Европанан Азияға һәм Ҡара диңгеҙҙән Эгей диңгеҙенә алып барған сауҙа юлдарын контролдә тотҡан, ләкин ошо сәбәпле ул күп тапҡырҙар һөжүмгә дусар ителгән.

Б. э. т. 74 йылда Византий Рим республикаһы власына эләгә, һуңынан тыныс осор башлана. Септимия Север дәүерендәге граждандар һуғышы барышында байтаҡ емерелгәндән һуң ул тиҙ арала бөлгөнлөккә төшкән. III быуатта ҡала бер нисә тапҡыр вәхшиҙәрсә сапҡынға дусар булған. Был ваҡыттағы ҡаралтыларҙан Әхмәҙиә майҙаны (ипподром) өлөшләтә һаҡланып ҡалған.

Рим Империяһы

Төп мәҡәлә: Рим империяһы

324 йылда Рим империяһының императоры Бөйөк Константин Босфор боғаҙы янында урынлашҡан грек ҡаласығы Византий урынында яңы ,ҙур ҡала төҙөргә бойороҡ бирә. 330 йылда ул ҡалаға Яңы Рим исемен бирә, ләкин ул исем бик тиҙ онотола һәм ҡала мең йылдан артыҡ Константинополь тип аталып йөрөтөлә. Константинополь — Рим империяһының, һуңыраҡ Көнсығыш Рим империяһының (Византия империяһының) баш ҡалаһы булып китә. Географик һәм стратегик йәһәттән уңайлы урынлашыуы сауҙа үҫешенә һәм ҡаланың сәскә атыуына килтерә.

Ҡала Босфор боғаҙы ярында урынлашҡан, унан Ҡара диңгеҙ һәм Эгей диңгеҙе аша Европа-Азия сауҙа юлдары асыла. Әммә, шундай уңайлыҡтары арҡаһында бик күп тапҡыр дошман һөжүменә дусар ителә.

Ғосманлы империяһы осоро

XV быуатта солтан Мәхмәт II Константинополде яулап ала. Ҡануни ҡушаматлы Сөләймән идара иткән ваҡыт (1520—1566 йылдар) Истанбул өсөн «Алтын быуат» осоро тип иҫәпләнә. Ғосманлы империяһы~ өсөн оло әһәмиәткә эйә булыр дәрәжәлә ҙурайған Истанбулда яңы мәҙрәсәлар, мәсеттәр һәм йорттар төҙөлөшө үҫеш ала.

XV быуатта Истанбулға Европа мәҙәниәте, барокко һәм рококо архитектура стиле, Европаса тегелгән кейем һәм башҡа яңылыҡтар үтә башлай. Француз теле модаға инә.

1845 йылда даими үтеп булған Галат күпере, 1850 йылда Босфорҙа пароходтар йөрөй башлай. 1871 йылда трамвай юлы һалына, ә 1875 йылда бәләкәй генә метро — Тюнель асыла. 1889 йылда пассажир тимер юлы «Париж-Истанбул» («Көнсығыш экспресс») файҙаланыла башлай. XIX быуат аҙағына ҡалала заманса һыу һәм электр менән тәьмин итеү системаһы сафҡа инә.



Сөләймәниә мәсете Сөләймән I бойроғо буйынса 1550—1557 йылдарҙа төҙөлгән.	Соколла Мәхмәт-паша мәсете. 1571—1572 йылдарҙа төҙөлгән.	Мөхәммәт (Пәйғәмбәр) байраҡ тотоусы Әйүп солтан мәсете. 1458 йылда төҙөлә. Константинополде алғас, ҡалала османдар тарафынан төҙөлгән тәүге мәсет.	Рөстәм-паша мәсете. 1561—1563 йылдарҙа төҙөлә.



Румелихисар ҡәлғәһе Мәхмәт II султан бойроғо буйынса 1452 йылда төҙөлгән. Константинополь яулау өсөн ҙур ярҙам итте.	Румелихисар ҡәлғәһенән күренеш	XIX буатта асылған Археология музейы (Осман Хамди-бей ярҙамы буйынса)	Бейлербей һарайы. Яңы барокко стилендәге йорт 1861—1865 йылдарҙа төҙөлә. Ғосманлы солтандарының йәйге резиденцияһы.	Ғосманлы солтандарының 1854 йылға тиклем резиденцияһы — Топҡапы Һарайы. 1465—1478 йылда төҙөлә.

Төркиә Йөмһүриәте

Төп мәҡәлә: Төркиә


Золотой Рог һәм Босфорҙың ике аэрофотоһүрәте. 1918 йылдың 19 мартында немец дирижабленән төшөрөлгән.

1923 йылдың октябрендә төрөк милли хәрәкәт башлығы Мостафа Кәмал Ататөрк хакимиәткә килә һәм Төрөк Республикаһы иғлан ителә, баш ҡала функцияһы Анкараға тапшырыла. Әммә Истанбул хәҙерге ваҡытта ла илдең сауҙа-сәнәғәт, эре дини һәм мәҙәни үҙәге булып ҡала

1923 йылда православие динен тотоусылар Төркиәнән мәжбүри күсерелгәндән һуң, Истанбул байтаҡ грек халҡы йәшәгән илдәге берҙән-бер ҡала булып ҡала, әммә 1930-1940 йылдарҙа кәмал режимы ҡабул иткән бер нисә дискриминация саралары элек грек бизнесы һәм мәҙәниәте сәскә атҡан Перы районы иҡтисади бөлгөнлөккә һәм сағыштырмаса бушап ҡалыуына, XX быуаттың икенсе яртыһында төп грек халҡын талау һәм дискриминациялау күпмелер әһәмиәтле грек общинаһының юҡҡа сығыуына килтерә; шуға ҡарамаҫтан, Истанбул Фәнәр кварталында Ғаләм Патриархы резиденцияһы булған Константинополь Патриархатынының үҙәге булып ҡала.

1989 йылдың 3 сентябрендә Истанбул метрополитены асылды, әлеге ваҡытта 101 станциялы 9 линиянан тора, 7 линия - ҡаланың Европа өлөшөндә, 2 линия Азия өлөшөндә урынлашҡан^[26]. 2018 йылдың 29 октябрендә донъялағы иң ҙур аэропорттарҙың береһе — Истанбул халыҡ-ара аэропорты асылды.



Isbank Tower 1 башняһы 1998—2000 йылда төҙөлгән	Олимпия стадионы. Төркиә 2008 йылғы Олимпия уйындарын үткәреү хоҡуғын алыу өсөн көрәш осоронда стадионды төҙөй, ләкин уйындар Пекинда үткәрелә.	Абди Ипекчи Арена 1986 йылда асыла	Ататөрк мәҙәни үҙәге	Босфор боғаҙы аша беренсе аҫылмалы күпер. 1970—1973 йылдарҙа төҙөлә	Истанбул Сапфир (Зәңгәр яҡут)

Туризм

Истанбул — туризмдың бик популяр йүнәлеше. Был сектор тиҙ үҫешеүен дауам итә. Әгәр 2000 йылда ҡалаға 2,4 миллион сит ил туристы килһә, 2012 йылда иһә 11,6 миллион килгән, был уны популяр туристик йүнәлештәр араһында донъяла бишенсе урынға сығарҙы. Төп туристик объекттар ҡаланың Европа өлөшөндә урынлашҡан. Бында ҡунаҡханаларҙың 90 % самаһы урынлашҡан. Ҡалала етмеш музей эшләй, уларҙан Топҡапы һарайы һәм Айя Суфия мәсете генә йылына 30 миллион доллар саф килем килтерә. Бында бөтәһе 17 һарай, 64 мәсет һәм 49 тарихи сиркәү, шулай уҡ бик күп башҡа иҫтәлекле урындар (колонналар, ҡәлғәләр, ер аҫты цистерналары һәм башҡалар) иҫәпләнә^[27].

Галатапорт
Ғайрәттәпә, ҡаланың төп финанс райондарының береһе
Гранд баҙар
Мысыр баҙары

Белем алыу

Ҡалала биш дәүләт университет эшләй: Истанбул университеты (140 мең студент уҡый), Истанбул техник университеты, Мәрмәр университеты (55 мең студент уҡый), Босфор университеты, Юлдуз Техник Университеты, Галатасарай университеты.

География

Урыны

Истанбул Төркиәнең төньяҡ-көнбайышындағы Босфор боғаҙының ярындағы убаларҙа һәм көньяҡтан Мәрмәр диңгеҙе ярында урынлашҡан. Үҙ сиратында ҡаланы Алтын мөгөҙ ҡултығы ике өлөшкә бүлә. Ҡаланың майҙаны — 5 343 км².

Истанбул ифрат уңайлы урынға эйә — ҡала ике материк сигендә урынлашҡан, Европа менән Азияны тоташтырып тора, Ҡара диңгеҙҙән Мәрмәр диңгеҙгә һәм артабан Урта диңгеҙгә сығып була.

Климаты

Ҡышын Истанбулда уртаса температура +3 °C һәм 9 °C араһында. Ҡыш һалҡынса һәм еүеш. Истанбулда температура 21 көн самаһы 0 °C-тан түбәнерәк була. Һәр ҡыш тиерлек ҡар яуа^[28].

Яҙ һәм көҙ һауа торошо йылы ғына, әммә тотороҡло түгел, ҡапыл һыуытып та, йылытып та ебәрә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	18,3	24,0	26,2	32,9	33,0	40,2	40,5	38,8	33,6	34,2	27,2	21,2	40,5
Уртаса максимум, °C	8,7	9,1	11,2	16,5	21,4	26,0	28,4	28,5	25,0	20,1	15,3	11,1	18,4
Уртаса температура, °C	5,9	5,9	7,6	12,1	16,7	21,0	23,4	23,6	20,2	16,0	11,9	8,2	14,3
Уртаса минимум, °C	2,9	2,8	3,9	7,7	12,0	16,0	18,5	18,7	15,5	12,0	8,5	5,3	10,3
Абсолют минимум, °C	−10,4	−16,1	−7	−0,6	3,6	8,0	10,5	8,2	5,2	1,0	−4	−9,4	−16,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм	101,2	79,3	69,8	45,4	35,2	37,5	38,9	48,9	62,7	100,8	108,5	124,5	850,3