Тәтешле районы
| Тәтешле районы | |
| Флаг[d] | |
 | .png) |
 | |
| Нигеҙләү датаһы | 31 ғинуар 1935 |
|---|---|
| Дәүләт |
.svg){kind=small} Рәсәй |
| Административ үҙәк | Үрге Тәтешле |
| Административ-территориаль берәмек | Башҡортостан Республикаhы |
| Халыҡ һаны | 22 918 кеше (2017)[1] |
| Сиктәш | Асҡын районы, Балтас районы, Борай районы, Яңауыл районы һәм Пермь крайы |
| Майҙан | 1376,16 км² |
| Рәсми сайт | tatyshly.ru |
.svg) | |
 Тәтешле районы Викимилектә | |
Тәтешле районы (рус. Татышлинский район) — Башҡортостандағы муниципаль район. 1935 йылда ойошторолған. Административ үҙәге — Үрге Тәтешле ауылы. Районда 23 250 кеше (2016) йәшәй.
Географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Башҡортостан Республикаһының төньяғында урынлашҡан. Төньяҡта — Пермь крайының Көйәҙе районы, көнсығышта — Башҡортостан Республикаһының Асҡын, көньяҡ‑көнсығышта — Балтас, көньяҡта — Борай, көнбайышта Яңауыл райондары менән сиктәш. Өфөнән 209 км, ә яҡындағы тимер юл станцияһы Көйәҙенән (Пермь крайы) 25 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Район Ағиҙел буйы убалы тигеҙлегендә урынлашҡан. Климаты континенталь, дымлылығы етерлек дәрәжәлә. Райондың көнсығыш ситенән Йоҡ ҡушылдығы менән Тере Танып йылғаһы, ә төньяҡ-көнбайышта — Әри йылғаһы аға. Аҡһыл һоро урман тупрағында күпселек киң япраҡлы һәм ҡараңғы ылыҫлы урмандар үҫә, улар 51,6 мең га (район территорияһының 37 %) ерҙе биләй. Минераль ресурстарҙан нефть (Тәтешле, Йөгәмеш, Тепляк, Көйәҙе), кирбес балсығы (Ураҙгилде), балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом (Уяҙыбаш) ятҡылыҡтары билдәле.
Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Райондың күпселек тораҡ пункттары башҡорт аҫаба ерҙәрендә, башлыса Ирәкте, өшләтә Урман-Гәрәй һәм Ҡыр-Танып улустарында барлыҡҡа килгән[2].
Тәтешле районы 1935 йылдың 31 ғинуарында Башҡорт АССР‑ының Балтас һәм Яңауыл райондарын бүлеү һөҙөмтәһендә ойошторола. 1963 йылдың 1 февралендә район бөтөрөлә, уның территорияһы Яңауыл районы составына керә. 1966 йылдың 30 декабрендә Тәтешле районы яңынан ойошторола[3].
Билдәле шәхестәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Әнғәм Атнабаев — Башҡортостандың халыҡ шағиры.
- Ғәлләмшин Ренат Биктимер улы (28.02.1949), ауыл хужалығы һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1981—2009 йылдарҙа «Дэмен» хужалығы рәйесе. Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. «Башҡортостан удмурттарының республика милли-мәҙәни үҙәге» төбәк йәмәғәт ойошмаһы рәйесе. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1994). Кузебай Герд исемендәге Бөтә удмурт милли премияһы лауреаты (2004), Халыҡтар дуҫлығы ордены кавалеры (2009). Саңғы спорты буйынса СССР спорт мастеры, еңел атлетика буйынса мастерлыҡҡа кандидат. Әрибаш ауылынан[4].
- Кейеков Ғарифулла Мөхәмәтғәли улы — мәғрифәтсе-шағир, публицист.
- Ғәли Соҡорой — мәғрифәтсе-шағир.
- Тулвинский Әнәс Шәйхулла улы (10.02.1923—20.01.2011), «Салаватнефтеоргсинтез» асыҡ акционерҙар йәмғиәте ремонт-механика заводының элекке баш инженеры, йәмәғәтсе, II дәрәжә Ватан һуғышы һәм Октябрь революцияһы ордендары кавалеры. (Элекке Түбәнге Тәтешле ауылынан (хәҙер Үрге Тәтешле менән ҡушылған)[5].
- Фәтхетдинов Салауат Зәки улы — йырсы, йырсы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған (2005), Башҡортостандың (2019) һәм Татарстандың (1995) халыҡ артисы.
- Хәниә Фәрхи — йырсы. Рәсәй Федерацияһының, Башҡортостандың һәм Татарстандың (2000) халыҡ артисы.
- Хунафина Динә Хәлим ҡыҙы (10.11.1938), табип-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы, медицина фәндәре докторы (1995), профессор (1996). Рәсәй Федерацияһының (2004) һәм Башҡортостан Республикаһының (1995) атҡаҙанған табибы, Рәсәйҙең һаулыҡ һаҡлау (2002) һәм Башҡортостандың мәғариф (2006) отличнигы. Үрге Ҡоҙаш ауылынан[6].
Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
| Халыҡ иҫәбе | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 2002[7] | 2008[8] | 2009[9] | 2010[10] | 2012[11] | 2013[12] |
| 26 803 | ↘24 618 | ↘24 038 | ↗25 159 | ↘24 797 | ↘24 443 |
| 2014[13] | 2015[14] | 2016[15] | |||
| ↘24 152 | ↘23 649 | ↘23 250 | |||
Иҡтисад[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Район ауыл хужалығы йүнәлешле. ауыл хужалығы ерҙәренең Майҙаны 75,4 мең га (район территорияһының 54,7 %), шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 60,9 мең га, сабынлыҡтар — 1,7, көтөүлектәр — 12,6 мең га Территорияһының 44,2 % һөрөлгән. Хужалыҡтарҙың төп йүнәлеше — мөгөҙлө эре мал үрсетеү, игенселек, сусҡасылыҡ һәм картуф үҫтереү. Үрге Тәтешлелә май яҙыу һәм кирбес заводтары, Түбәнге Тәтешлелә РТП бар. Районда урман хужалығының урман пункты, колхоз-ара ПМК эшләй. Нефть ятҡылыҡтарын «Краснохолмскнефть», Көйәҙе ятҡылығының Тәтешлеләге өлөшөн «Чернушканефть» (Пермь крайы) НГДУ-лары үҙләштерә.
Район территорияһынан Сурай—Иҫке Балтас—Көйәҙе автомобиль юлы үтә.
Районда 53 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 16 урта; 26 дөйөм китапхана, 51 клуб учреждениеһы, үҙәк район һәм 2 ауыл участка дауаханалары эшләй. Татар телендә «Тәтешле хәбәрлере», урыҫ телендә «Татышлинский вестник», башҡорт телендә «Аҡ тирмә» һәм удмурт телендә «Ошмес» газеталары сығарыла.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ Татышлинский | Генеалогия и архивы
- ↑ Голубченко И. В., Курас С. Ғ. Тәтешле районы // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2017. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Сегодня исполняется 60 лет главному удмурту Башкортостана Ренату Галямшину. ИА «Башинформ», 28 февраля 2009 года (рус.) (Тикшерелгән 25 февраль 2019)
- ↑ http://www.gpns.ru/sites/default/files/11.01.22.pdf Память. Анас Тулвинский. Газета «Салаватский нефтехимик», 22 января 2011, № 2 (4935) (рус.) (Тикшерелгән 8 февраль 2018)
- ↑ Башкирская энциклопедия — Хунафина Дина Халимовна (рус.) (Тикшерелгән 8 ноябрь 2018)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Тәүге сығанаҡтан архивланған 3 февраль 2012.
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Тәүге сығанаҡтан архивланған 2 ғинуар 2014. 2 ғинуар 2014 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Тәүге сығанаҡтан архивланған 20 август 2014. 20 август 2014 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Тәүге сығанаҡтан архивланған 31 май 2014. 31 май 2014 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Тәүге сығанаҡтан архивланған 16 ноябрь 2013. 16 ноябрь 2013 тикшерелгән.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Тәүге сығанаҡтан архивланған 2 август 2014. 2 август 2014 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Тәүге сығанаҡтан архивланған 6 август 2015. 6 август 2015 тикшерелгән.
- ↑ Предварительная оценка численности населения Республики Башкортостан на 1 января 2016 года по муниципальным образованиям. Тәүге сығанаҡтан архивланған 21 февраль 2016. 21 февраль 2016 тикшерелгән.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Голубченко И. В., Курас С. Ғ. Тәтешле районы // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2017. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- История сел и деревень Татышлинского района
- На сайте Республики Башкортостан
 Башҡортостан Республикаһы Тәтешле районы ауылдары | |||
|---|---|---|---|
| Район үҙәге: Үрге Тәтешле ауылы | | |
Тәтешле районы муниципаль берәмектәре | |||
|---|---|---|---|
| Аҡбулат ауыл Советы • Аҡсәйет ауыл Советы • Бәҙрәш ауыл Советы • Бүл-Ҡайпан ауыл Советы • Күрҙем ауыл Советы • Кәлтәй ауыл Советы • Ҡоҙаш ауыл Советы • Ҡәлмиәр ауыл Советы • Түбәнге Балтас ауыл Советы • Үрге Тәтешле ауыл Советы • Шулған ауыл Советы • Яңғыҙнарат ауыл Советы • Яңы Тәтешле ауыл Советы •
| | |
