Аҡтаныш районы

Аҡтаныш районы
татар. Актаныш районы
Герб (аңлатма);	Флаг (аңлатма);
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Статус	муниципаль район
Урынлашҡан урыны	Татарстан Республикаһы
Административ үҙәк	Аҡтаныш ауылы
Барлыҡҡа килеүе	1930
Халҡы (2016);	↘30 831; (0.8 %)
Тығыҙлығы	15.13 кеше/км²
Милли состав	татарҙар (96,9%), мариҙар (1,6%)
Конфессиональ состав	мосолмандар
Майҙаны	2037,8 км²
Ваҡыт бүлкәте	MSK (UTC+3)
Автомобиль номерҙары коды	16, 116

Аҡтаныш районы (татар. Актаныш районы) — Рәсәй Федерацияһы Татарстан Республикаһы составындағы административ-территориаль һәм муниципаль берәмек (муниципаль район).

Административ үҙәге — Аҡтаныш ауылы.

Физик-географик характеристикаһы

Аҡтаныш районы Татарстан Республикаһының төньяҡ-көнсығышында, абсолют бейеклек тирбәлеүҙәре 60—235 м тәшкил иткән убалы тигеҙлектә урынлашҡан. Башҡортостан һәм Удмуртия республикалары менән сиктәш. Ауыл хужалығы үҫешкән. Майҙаны — 2037,8 км².

Район биләмәләре буйлап күп йылғалар (шул иҫәптән Кама һәм Ағиҙел) аға. Район урынлашҡан.

Аҡтаныш районы өсөн, йылы йәй һәм уртаса һалҡын ҡыш менән, уртаса континенталь климат хас. Атлантик океандан күскән йылы һәм дымлы һауа массалары төбәк клматын йомшарта. Һалҡын һауа Арктик бассейнынан килә. Ҡышын йыш ҡына урта бүлкәттәрҙең һалҡын континенталь һауа массалары үтеп инә. Йылы тропик һауа массаларының көньяҡ-көнбайыштан, ә йәйен — көньяҡ-көнсығыштан килеүе күҙәтелә.

Райондың үҙәк өлөшө буйлап Көнсығыш һәм Көнбайыш Шәбеҙ йылғалары аға. Районда шулай уҡ күлдәр һәм һаҙлыҡтар күп. Төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә республика биләмәләрендәге иң ҙур Күләгәш һаҙлыҡ массивы (майҙаны — яҡынса 500 га) урынлашҡан. Был һаҙлыҡ массивы сиктәрендә бихисап күлдәр бар, улар араһында иң ҙурҙары — Күләгәш, Әтер, Киндеркүл, Әжебәй һәм Сөйәлекүл. Башҡа күлдәр Кама һәм Ағиҙел йылғаларының үҙәндәрендә урынлашҡан, улар араһында Аҡтаныш ауылы янында Кустовое (Иҫке Иҙел), Ушар (Семиострово) ауылы янында Сәҙәккүл, Ушар, Әжәкүл һ.б.

Тарихы

Райондың яҡынса 100 ауылы башҡорттарҙың байлар (8 ауыл), бүләр (31), гәрәй (21), йәнәй (16), ҡырғыҙ (8) ырыуҙары тарафынан нигеҙләнгән^[2].

1920 йылға ҡәҙәр Аҡтаныш районы территорияһы Өфө губернаһы Минзәлә өйәҙе составында була, ә 1920 йылдың 20 майында Бөтә Рәсәй Үҙәк башҡарма комитеты (ВЦИК) һәм РСФСР-ҙың Халыҡ комисарҙары советы (СНК РСФСР) декретына ярашлы ойошторолған Татар АССР-ының Минзәлә кантоны составына керә.

Аҡтаныш районы 1930 йылдың 10 авгусында ойошторола. 1963 йылдың 1 февралендә территорияһы Минзәлә районына бирелә. 1965 йылдың 12 ғинуарында Аҡтаныш районы йәнә тергеҙелә.

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
2002^[3]	2005^[4]	2006^[5]	2007^[6]	2008^[7]	2009^[8]	2010^[9]
31 712	↘31 697	↘31 516	↘31 368	↘31 169	→31 169	↗31 971
2011^[10]	2012^[11]	2013^[12]	2014^[13]	2015^[14]	2016^[1]
↘31 933	↘31 743	↘31 596	↘31 322	↘31 095	↘30 831

Муниципаль-территориаль ҡоролошо

Районда 26 ауыл биләмәһе составында 86 тораҡ пункт бар:

№	Ауыл биләмәләре	Административ үҙәге	Тораҡ пункттар һаны	Халҡы
1	Айыш ауыл биләмәһе	Айыш ауылы	1	↗425^[1]
2	Аҡкүҙ ауыл биләмәһе	Аҡкүҙ ауылы	6	↘919^[1]
3	Аҡтаныш ауыл биләмәһе	Аҡтаныш ауылы	1	↗9563^[1]
4	Аҡтанышбаш ауыл биләмәһе	Аҡтанышбаш ауылы	4	↘1057^[1]
5	Иҫке Айман ауыл биләмәһе	Иҫке Айман ауылы	3	↘459^[1]
6	Иҫке Байсар ауыл биләмәһе	Иҫке Байсар ауылы	4	↗959^[1]
7	Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе	Иҫке Боғаҙы ауылы	5	↘956^[1]
8	Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе	Иҫке Ҡормаш ауылы	5	↘781^[1]
9	Иҫке Сәфәр ауыл биләмәһе	Иҫке Сәфәр ауылы	3	↘1013^[1]
10	Киров ауыл биләмәһе	Киров исемендәге совхоз ҡасабаһы	2	↘1223^[1]
11	Кәзкәй ауыл биләмәһе	Кәзкәй ауылы	2	↘538^[1]
12	Күжәкә ауыл биләмәһе	Күжәкә ауылы	4	↘757^[1]
13	Мәсәҙе ауыл биләмәһе	Мәсәҙе ауылы	2	↘418^[1]
14	Поисево ауыл биләмәһе	Поисево ауылы	2	↗1642^[1]
15	Сураҡай ауыл биләмәһе	Сураҡай ауылы	2	↘677^[1]
16	Таҡталасыҡ ауыл биләмәһе	Таҡталасыҡ ауылы	2	↘949^[1]
17	Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе	Татар Сыуыҡсыуы ауылы	6	↘1747^[1]
18	Татар Ямалы ауыл биләмәһе	Татар Ямалы ауылы	3	↘784^[1]
19	Теләкәй ауыл биләмәһе	Иҫке Теләкәй ауылы	2	↘513^[1]
20	Түке ауыл биләмәһе	Түке ауылы	3	↘773^[1]
21	Ураҙай ауыл биләмәһе	Уразай ауылы	5	↘949^[1]
22	Уҫы ауыл биләмәһе	Ҡасҡын ауылы	2	↘504^[1]
23	Чалманарат ауыл биләмәһе	Чалманарат ауылы	5	↘587^[1]
24	Әтәс ауыл биләмәһе	Әтәс ауылы	6	↘689^[1]
25	Юғары Яхшый ауыл биләмәһе	Юғары Яхшый ауылы	4	↘527^[1]
26	Яңы Әлим ауыл биләмәһе	Яңы Әлим ауылы	2	↘1422^[1]

Район тораҡ пункттарының исемлеге
№	Тораҡ пункт	Төрө	Халҡы	Муниципаль берәмеге
1	Адай	ауыл		Күжәкә ауыл биләмәһе
2	Айыш	ауыл	↗425^[1]	Айыш ауыл биләмәһе
3	Аҡкүҙ	ауыл		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
4	Аҡтаныш	ауыл	↗9563^[1]	Аҡтаныш ауыл биләмәһе
5	Аҡтанышбаш	ауыл		Аҡтанышбаш ауыл биләмәһе
6	Апас	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
7	Ахун	ауыл		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
8	Бурһыҡ	ауыл		Мәсәҙе ауыл биләмәһе
9	Быуаҙкүл	ауыл		Татар Ямалы ауыл биләмәһе
10	Бүләк	ауыл		Татар Ямалы ауыл биләмәһе
11	Зөбәйер	ауыл		Түке ауыл биләмәһе
12	Илсебай	ауыл		Уразай ауыл биләмәһе
13	Ирмәш	ауыл		Аҡтанышбаш ауыл биләмәһе
14	Иҫке Айман	ауыл		Иҫке Айман ауыл биләмәһе
15	Иҫке Байсар	ауыл		Иҫке Байсар ауыл биләмәһе
16	Иҫке Балтас	ауыл		Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе
17	Иҫке Биксәнтәй	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
18	Иҫке Боғаҙы	ауыл		Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе
19	Иҫке Зейәш	ауыл		Теләкәй ауыл биләмәһе
20	Иҫке Ҡормаш	ауыл		Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе
21	Иҫке Ҡәҙермәт	ауыл		Иҫке Сәфәр ауыл биләмәһе
22	Иҫке Солтанғол	ауыл		Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе
23	Иҫке Сәфәр	ауыл		Иҫке Сәфәр ауыл биләмәһе
24	Иҫке Теләкәй	ауыл		Теләкәй ауыл биләмәһе
25	Иҫке Уръяҙы	ауыл		Күжәкә ауыл биләмәһе
26	Иҫке Әғбәз	ауыл		Сураҡай ауыл биләмәһе
27	Иҫке Әлим	ауыл		Яңы Әлим ауыл биләмәһе
28	Киров исемендәге совхоз	ҡасаба		Киров ауыл биләмәһе
29	Кәзкәй	ауыл		Кәзкәй ауыл биләмәһе
30	Ҡайынлыҡ	ауыл		Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе
31	Ҡалмаш	ауыл		Чалманарат ауыл биләмәһе
32	Картово	ауыл		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
33	Ҡасҡын	ауыл		Уҫы ауыл биләмәһе
34	Ҡолон	ауыл		Иҫке Айман ауыл биләмәһе
35	Күжәкә	ауыл		Күжәкә ауыл биләмәһе
36	Ҡуян	ауыл		Уразай ауыл биләмәһе
37	Ҡыр-Ҡайынтүбә	ауыл		Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе
38	Мари Сыуыҡсыуы	ауыл		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
39	Меңнәр	ауыл		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
40	Михайловка	ҡасаба		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
41	Мерәҫ	ауыл		Уразай ауыл биләмәһе
42	Мәсәҙе	ауыл		Мәсәҙе ауыл биләмәһе
43	Оло Имән	ауыл		Киров ауыл биләмәһе
44	Поисево	ауыл		Поисево ауыл биләмәһе
45	Сурай	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
46	Сураҡай	ауыл		Сураҡай ауыл биләмәһе
47	Табанлыкүл	ауыл		Юғары Яхшый ауыл биләмәһе
48	Таҡмаҡ	ауыл		Юғары Яхшый ауыл биләмәһе
49	Таҡталасыҡ	ауыл		Таҡталасыҡ ауыл биләмәһе
50	Татар Сыуыҡсыуы	ауыл		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
51	Татар Ямалы	ауыл		Татар Ямалы ауыл биләмәһе
52	Терпеле	ҡасаба		Иҫке Сәфәр ауыл биләмәһе
53	Түбәнге Гәрәй	ауыл		Чалманарат ауыл биләмәһе
54	Түбәнге Ҡарас	ҡасаба		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
55	Түбәнге Яхшый	ауыл		Юғары Яхшый ауыл биләмәһе
56	Түбәнге Уръяҙы	ауыл		Күжәкә ауыл биләмәһе
57	Түке	ауыл		Түке ауыл биләмәһе
58	Тыңламаҫ	ауыл		Кәзкәй ауыл биләмәһе
59	Уразай	ауыл		Уразай ауыл биләмәһе
60	Уҫы	ауыл		Уҫы ауыл биләмәһе
61	Чалманарат	ауыл		Чалманарат ауыл биләмәһе
62	Чат	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
63	Чинниково	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
64	Чиялек	ауыл		Иҫке Айман ауыл биләмәһе
65	Чиялек	ауыл		Иҫке Байсар ауыл биләмәһе
66	Чөгәнә	ауыл		Аҡтанышбаш ауыл биләмәһе
67	Шайсура	ауыл		Түке ауыл биләмәһе
68	Шишмә	ауыл		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
69	Шишмәбаш	ауыл		Иҫке Байсар ауыл биләмәһе
70	Шәбеҙбаш	ҡасаба		Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе
71	Шәбеҙ	ауыл		Чалманарат ауыл биләмәһе
72	Шәрип	ауыл		Уразай ауыл биләмәһе
73	Әжмәт	ауыл		Таҡталасыҡ ауыл биләмәһе
74	Әжәкүл	ауыл		Аҡтанышбаш ауыл биләмәһе
75	Әнәк	ауыл	↗106	Поисево ауыл биләмәһе
76	Әтәс	ауыл		Әтәс ауыл биләмәһе
77	Юғары Боғаҙы	ауыл		Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе
78	Юғары Гәрәй	ауыл		Чалманарат ауыл биләмәһе
79	Юғары Ҡарас	ҡасаба		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
80	Юғары Яхшый	ауыл		Юғары Яхшый ауыл биләмәһе
81	Яңы Байсар	ауыл		Иҫке Байсар ауыл биләмәһе
82	Яңы Балтас	ауыл		Иҫке Ҡормаш ауыл биләмәһе
83	Яңы Зейәш	ауыл		Иҫке Боғаҙы ауыл биләмәһе
84	Яңы Ҡормаш	ауыл		Татар Сыуыҡсыуы ауыл биләмәһе
85	Яңы Ҡәҙермәт	ауыл		Аҡкүҙ ауыл биләмәһе
86	Яңы Әлим	ауыл		Яңы Әлим ауыл биләмәһе

Билдәле шәхестәре

Абдуллин Ғафар Абдулла улы (24.10.1930—31.10.2008), төҙөлөш алдынғыһы. Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған төҙөүсеһе (1978). СССР Нефть һәм газ сәнәғәте предтиеларын төҙөлөү министрлығының почётлы хеҙмәткәре (1987). Нефтекама ҡалаһының почётлы гражданы (1990). Ҡәҙермәт ауылынан.
Авзалова Әлфиә Авзал ҡыҙы, йырсы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы, Татарстан Республикаһының халыҡ артисы.
Алиев Тәҡиулла Абдулханнан улы (1894—1957), инженер-энергетик, Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре.
Басиров Зилфәт Рәүеф улы (1927—2000), скульптор, Башҡортостандың халыҡ (2000) рәссамы (1977) (Иҫке Ҡормаш ауылынан).
Ғүмәров Флүн Фәһим улы, шәхси эшҡыуар.
Дәүләтов Баян Йәркәй улы, Советтар Союзы Геройы.
Иманов Зөфәр Минтимер улы, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
Маннанов Илдар Маннан улы, Советтар Союзы Геройы.
Мутин Илдархан Ибраһим улы (1888—1938), сәйәсмән, Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре.
Мутин Мөхтәр Исхаҡ улы (1886—1941), актёр, режиссёр, театр эшмәкәре.
Ноғманнасир Мәҙиәров (1782—?), 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы яугир. Бикчәнтәй ауылынан.
Солтанов Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы (1872—1920), Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре.
Солтанов Мансур Ислам улы (1875—1919), флейтист, фольклорист. Башҡорттарҙан тәүге профессиональ музыкант.
Шәймиев Минтимер Шәрип улы (20.01.1937), Татарстандын беренсе президенты.
Фәттәхов Энгель Нәүәп улы — Татарстан Республикаһының мәғариф һәм фән министры.
Әхәтов Ғабделхәй Хурам улы (1927—1986), төркиәтсе-ғалим.

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 ^1,21 ^1,22 ^1,23 ^1,24 ^1,25 ^1,26 ^1,27 ^1,28 ^1,29 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2016 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 11 апрель 2016 года.
↑ Асфандияров А. З. Аулы мензелинских башкир. — Уфа: Китап, 2009. — С. 230—497. — 600 с. — ISBN 978-5-295-04952-1.
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
↑ Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 4 апрель 2015. Архивировано 4 апрель 2015 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014 (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.

Һылтанмалар

Актанышский муниципальный район 2010 йыл 11 июнь архивланған.

[2016BH-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 ^1,21 ^1,22 ^1,23 ^1,24 ^1,25 ^1,26 ^1,27 ^1,28 ^1,29 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2016 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 11 апрель 2016 года.

[АМБ-2] Асфандияров А. З. Аулы мензелинских башкир. — Уфа: Китап, 2009. — С. 230—497. — 600 с. — ISBN 978-5-295-04952-1.

[2002B-3] Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.

[2005E-4] Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.

[2006I-5] Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.

[2007U-6] Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.

[2009N-7] Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов

[2009D-8] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.

[2010M-9] Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года

[2011P-10] Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 4 апрель 2015. Архивировано 4 апрель 2015 года.

[2012A-11] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.

[2013W-12] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.

[2014BV-13] Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014 (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.

[2015DS-14] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]