Эстәлеккә күсергә

Туймазы районы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Туймазинский район битенән йүнәлтелде)
Туймазы районы
Герб
Герб 		Флаг (аңлатма)
Флаг
Ил

Рәсәй

Статус

муниципаль район

Урынлашҡан урыны

Башҡортостан

Берләштерә

1 ҡала и 20 ауыл

Административ үҙәк

Туймазы

Барлыҡҡа килеүе

1930

Муниципаль район хакимиәте башлығы

Суфыянов Айҙар Рифғәт улы

Муниципаль район Советы рәйесе

Минибаев Ильфир Ғоссам улы

Рәсми телдәр

башҡорт, урыҫ

Халҡы (2016)

↘131 953[1] (3.24 %, 1 урын)

Тығыҙлығы

55.82 кеше/км²

Милли состав

башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, сыуаштар, мариҙар

Конфессиональ состав

мосолмандар, православие динен тотоусылар

Майҙаны

2 364 км² (22 урын)

Туймазы районы на карте

Ваҡыт бүлкәте

MSK+2 (UTC+6)

Автомобиль номерҙары коды

02, 102

Рәсми сайты
ОКАТО

80 251 000 000

Туймазы районы (рус. Туймазинский район) — Башҡортостан Республикаһындағы муниципаль район.

Административ үҙәге — Туймазы ҡалаһы.

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шумилов шарлауыҡтары

Башҡортостандың көнбайышында урынлашҡан. Төньяҡта — Шаран, көнсығышта — Бүздәк, көньяҡта — Бәләбәй һәм Йәрмәкәй райондары, көнбайышта — Татарстан Республикаһы һәм Октябрьский ҡала округы биләмәләре менән сиктәш.

Район Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығының үҙәк өлөшөн алып тора. Нефть (Туймазы, Серафимовка, Кәпәй-Ҡыбау, Троицк һ. б.), ҡомташ (Ғәфүр, Ҡандра), гипс (Мәҡсүт), кирбес сеймалы (Түбәнкүл, Туҡмаҡ-Ҡаран), агрономик рудалар (Балтай, Ҡарамалы-Ғөбәй, Кәлшәле һ. б.) ятҡылыҡтары асылған.

Райондың көнбайышында — Ыҡ, көньяғында — Ҡыйҙаш, үҙәк өлөшөндә һәм төньяҡ-көнбайышында Өҫән йылғалары аға. Район йылы һәм ҡоро агроклиматлы регионға, Өҫән йылғаһының түбәнге ағымындағы типик ҡара тупраҡлы ерҙәр Урал алды дала зонаһына инә. Ҡалҡыу өлөшөндәге ҙур ғына майҙандада — йүкә, саған, имән ағастарынан торған киң япраҡлы урмандар, ә көньяҡ-көнсығышында ҡайын һәм уҫаҡ урмандары һаҡланған. Туймазы урман хужалығы эрозияға дусар булған текә битләүҙәрҙә ағас ултыртыу менән шөғөлләнә. Урмандар 62,5 мең га (Район территоряһының 26,5 %) майҙаны биләп тора, ауыл хужалығы ерҙәре 135,9 мең га, шул иҫәптән 96,6 мең га — һөрөнтө ерҙәр, 6,9 мең га — сабынлыҡтар, 32,2 мең га — көтөүлектәр.

Ҡандракүлде уратҡан «Ҡандракүл» дәүләт милли тәбиғәт паркы, Мәҡсүт ауылы яҡын Ыҡ йылғаһы ярындағы мәмерйә, Ҡандра тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар, Үрге Троицк лесничествоһындағы ҡарағастар һаҡлана торған территориаль һәм тәбиғәт ҡомартҡылары булып һанала.

Туймазы ҡалаһының
«Әл-Фәтихә» мәсете

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Райондың барлыҡ торама пункттары элекке ҡыр-йылан, ҡаңлы, ҡырғыҙ, ҡобау һәм байлар башҡорт ҡәбиләләре ерҙәрендә урынлашҡандар. Идара итеүҙең кантон системаһы осоронда был ерҙәр 12-се башҡорт кантоны составында була.

Халыҡ һаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны
1939 53 846 [2][3]
1959 99 218 [4][3]
1970 48 533 [5][3]
1979 39 273 [6][3]
1989 30 654 [7][3]
Йыл Халыҡ һаны
2002 30 923 [8][3]
2008 129 993 [9]
2009 130 548 [10]
2010 131 225 [11]
2012 130 942 [12]
Йыл Халыҡ һаны
2013 131 147 [13]
2014 132 053 [14]
2015 132 129 [15]
2016 132 349 [16]
2017 132 463 [17]
Йыл Халыҡ һаны
2018 132 448 [18]
2019 132 337 [19]
2021 131 728 [20]
Урбанизация

Ҡала шарттарында (Туймазы ҡалаһы) район халҡының 51.74 % йәшәй.

Милли составы

2010 йылғы йән иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы: татарҙар — 38,5 %, башҡорттар — 33,7 %, урыҫтар — 22,8 %, сыуаштар — 1,5 %, мариҙар — 1,4 %, башҡа милләт вәкилдәре — 2,1 %[21].

Билдәле шәхестәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Административ-территориаль бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Район территорияһында Октябрьский ҡалаһы һәм 113 ауыл урынлашҡан.

Торама пункттар буйынса халыҡ һаны
Туймазы ↗68 277[1]
Ҡандра ↘10 885[27]
Серафимов ↘9813[27]
Собханғол ↗5598[27]
Түбәнге Троицк ↘3885[28]
Дуҫлыҡ ↗2145[27]
Иҫке Туймазы ↘1247[27]
Ҡарамалы-Ғөбәй ↗1120[27]
Ғәфүр ↗1083[27]
Төмәнәк ↗1070[27]
Илсембәт ↗1067[27]
Беренсе Май ↘983[27]
Райман ↗970[27]
Нөркәй ↗888[27]
Үрге Троицк ↘816[27]
Иҫке Собханғол ↗784[27]
Кәкребаш ↗774[27]
Япрыҡ ↗755[27]
Түбәнге Бишенде ↗744[27]
Үрге Бишенде ↗725[27]
Николаевка ↗724[27]
Татар-Олҡан ↗691[27]
Сәйрән ↗688[27]
Бишҡурай ↘680[27]
Туҡтағол ↗658[27]
Йәрмөхәмәт ↘651[27]
Ҡандра-Ҡотой ↘651[27]
Әгертамак ↗610[27]
Уяҙытамаҡ ↗593[27]
Туҡай ↘587[27]
Ҡандракүл ↗547[27]
Кәлшәле ↗525[27]
Кендектамак ↗475[27]
Мәтәүтамак ↗457[27]
Үрге Сәрҙек ↗406[27]
Соҡаҙытамаҡ ↗398[27]
Балтай ↗377[27]
Соҡаҙыбаш ↗359[27]
Ярмунса ↘340[27]
Аблай ↗315[27]
Үрмәкәй ↘315[27]
Иҫке Ҡандра ↘308[27]
Никитинка ↘303[27]
Горный ↘292[27]
Егетәк ↘279[27]
Яңы Бишенде ↗274[27]
Ҡарат ↘267[27]
Булат ↗266[27]
Аҙнағол ↘258[27]
Алексеевка ↗257[27]
Фрунзе ↗241[27]
Воздвиженка ↗232[27]
Түбәнге Сәрҙек ↘209[27]
Серафимовка ↗209[27]
Төпкилде ↗209[27]
Исмаил ↗197[27]
Тәрәнйылға ↗189[27]
Ҡаран-Бишенде ↗168[27]
Яңы Нарыш ↘168[27]
Сыуаш-Олхан ↗158[27]
Яңы Арыҫланбәк ↘150[27]
Бәтке ↗146[27]
Покровка ↗143[27]
Константиновка ↗140[27]
Дарвин ↗138[27]
Ҡандра-Төмәкәй ↗135[27]
Иманғол ↗133[27]
Тимер ↗132[27]
Имәнкүпер ↘123[27]
Ҡайынйылға ↗119[27]
Иҫке Арыҫланбәк ↘119[27]
Туҡмак-Ҡаран ↗119[27]
Бикмәт ↘109[27]
Бәйрәкәтүбә ↗101[27]
Раевка ↗101[27]
Яҡшай ↘85[27]
Йүкәле Шишмә ↘84[27]
Ҡараттамаҡ ↘78[27]
Казнаковка ↗77[27]
Әйтәктамаҡ ↗76[27]
Ҡыҙылбүләк ↘76[27]
Самсыҡ ↘76[27]
Мостафа ↗73[27]
Ҡыҫҡайылға ↗71[27]
Александровка ↘62[27]
Чапаево ↘56[27]
Ташкисеү ↘53[27]
Балағаскүл ↗48[27]
Майский ↗48[27]
Арҙат ↗47[27]
Мәҡсүт ↘45[27]
Көйөктамаҡ ↘42[27]
Нескәбуләк ↘41[27]
Мулла-Ҡамыш ↗40[27]
Әтек ↘37[27]
Нур ↘31[27]
Ҡамыштау ↘29[27]
Ҡыҙылташ ↘26[27]
Кожай-Андреев ↗25[27]
Леонидовка ↘25[27]
Түбәнге Ҡаранйылға ↘19[27]
Яңы Арыҫлан ↘19[27]
Яңы Һыуыҡҡул ↗18[27]
Бөресклет хужалығы ↘15[27]
Кесе Бикмәт ↘14[27]
Ҡайынйылға ↘9[27]
Баҡсаһарай ↗8[27]
Ольховка ↘8[27]
Ҡарамалы ↗7[27]
Үрнәк ↘7[27]
Знаменка ↘0[27]
Бәләкәй Туҡмаҡ-Ҡаран ↘0[27]
Һалҡыншишмә →0[27]
Япрыҡ янғын һүндереү депоһы →0[27]

Иҡтисад

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Район сәнәғәт һәм ауыл хужалығы йүнәлешле. Нефть ятҡылыҡтарын «Туймазынефть» һәм «Октябрьскнефть» НГДУ-ры үҙләштерә. Сәнәғәт предприятиелары Октябрьский һәм Туймазы ҡалаһы, шулай уҡ Серафимовка ҡасабаһында (автоматика һәм телемеханика ҡулланмаларын сығарыусы тәжрибә заводы, мамыҡ-ҡауырһын әйберҙәре һәм тегеү фабрикалары), Түбәнге Троицкиҙа (Башҡортостан буҫтау комбинаты), Собханғолда (консерва заводы), Ҡандрала (Туймазы быраулау эштәре идаралығы, иген ҡабул итеү предприятиеһы, ҡатнаш мал аҙығы заводы) урынлашҡан. Ауыл хужалығы предприятиеларынан — Туймазы ҡошсолоҡ фабрикаһы, Ҡандра мөгөҙлө эре мал үрсетеү һәм һимертеү совхозы, Туймазы тоҡомсолоҡ совхозы, ҡошсолоҡ инкубатор станцияһы, «Башнефть» АНК-һының ярҙамсы хужалыҡтарыры: «1 Май», «Нарыштау» һәм «Төҙөүсе» совхоздарыздары эшләй.

Район баҫыусылыҡта — игенселек, шәкәр сөгөлдөрө, картуф, йәшелсә үҫтереү, малсылыҡта һөт-ит йүнәлешендәге мал үрсетеү, сусҡасылыҡ, ҡошсолоҡ буйынса махсуслаша. Район территорияһы буйлап Ульяновск—Шишмә тимер юлы, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлы үтә.

Районда 48 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 22 урта мәктәп, 35 дөйөм китапхана, 54 клуб учреждениеһы, ауыл участка дауаханаһы бар. Ҡандракүлдең тирә-яғында Октябрьский, Туймазы ҡалаһы предприятиеларының ял итеү базалары, профилакторийҙары урынлашҡан. Татар һәм урыҫ телдәрендә «Туймазы хәбәрләре» — «Туймазинский вестник» гәзите сыға.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Предварительная оценка численности населения Республики Башкортостан на 1 января 2016 года по муниципальным образованиям. Дата обращения: 21 февраль 2016. Архивировано 21 февраль 2016 года.
  2. ↑ перепись населения СССР 1939 года
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
  4. ↑ перепись населения СССР 1959 года
  5. ↑ перепись населения СССР 1970 года
  6. ↑ перепись населения СССР 1979 года
  7. ↑ перепись населения СССР 1989 года
  8. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
  9. ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
  10. ↑ Оценка численности Республики Башкортостан постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
  11. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
  13. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
  14. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
  18. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
  19. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
  20. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
  21. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)
  22. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Вәлиуллин Ренат Абдулла улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 18 сентябрь 2017)
  23. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ишморатова Наилә Мәүлитйән ҡыҙы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 24 сентябрь 2018)
  24. ↑ Ветер истории по-прежнему в его парусах. Газета «Вечерняя Уфа». Официальный сайт. 2013, 28 мая (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 май 2018)
  25. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Төхвәтуллин Расфар Мөхлис улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 4 май 2018)
  26. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Хәлиуллин Айрат Нәсибулла улы(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 13 май 2019)
  27. ↑ 27,000 27,001 27,002 27,003 27,004 27,005 27,006 27,007 27,008 27,009 27,010 27,011 27,012 27,013 27,014 27,015 27,016 27,017 27,018 27,019 27,020 27,021 27,022 27,023 27,024 27,025 27,026 27,027 27,028 27,029 27,030 27,031 27,032 27,033 27,034 27,035 27,036 27,037 27,038 27,039 27,040 27,041 27,042 27,043 27,044 27,045 27,046 27,047 27,048 27,049 27,050 27,051 27,052 27,053 27,054 27,055 27,056 27,057 27,058 27,059 27,060 27,061 27,062 27,063 27,064 27,065 27,066 27,067 27,068 27,069 27,070 27,071 27,072 27,073 27,074 27,075 27,076 27,077 27,078 27,079 27,080 27,081 27,082 27,083 27,084 27,085 27,086 27,087 27,088 27,089 27,090 27,091 27,092 27,093 27,094 27,095 27,096 27,097 27,098 27,099 27,100 27,101 27,102 27,103 27,104 27,105 27,106 27,107 27,108 27,109 27,110 27,111 Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
  28. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]


«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Туймазы_районы&oldid=1217036» битенән алынған