Берендей (балалар дендропаркы)

Берендей (балалар дендропаркы)
урыҫ Детский дендрологический парк «Берендей»
Төп мәғлүмәт
Майҙаны	3,5 гектар
Нигеҙләнгән ваҡыты	18 апрель 1995
Урынлашыуы
55°25′ с. ш. 55°32′ в. д.
РФ субъекты	Башҡортостан
Берендей (балалар дендропаркы)

Берендей (балалар дендропаркы) (рус. Русская Швейцария) — Башҡортостан Республикаһының Бөрө ҡалаһында урынлашҡан биологик дендрологик тәбиғәт ҡомартҡыһы.

Тарихы

Паркка 1995 йылдың 18 апрелендә Ольга Сергеевна Волочкова нигеҙ һалған. Инновацион проект буйынса 3,5 гектарҙан ашыу майҙанда мәктәп уҡыусылары паркка нигеҙ һалған. «Берендей» балалар дендрология паркы - беҙҙең республикала балалар нигеҙ һалған берҙән-бер парк. Паркта 20 йылға яҡын сәскәләр, ҡыуаҡтар һәм ағастар үҫтереү буйынса эш алып барыла. Балалар үҙаллы үҫемлектәрҙе күҙәтә һәм хатта тикшеренеү эштәре алып бара. 2012 йылда "Берендей" денропаркының уҡыу класында Рәсәйҙә тәүге Алма музейы асыла. Был ваҡыт эсендә мәктәп уҡыусыларының һәм педагогтарҙың, район халҡының 200-ҙән ашыу эше тупланған. Улар «Биҙәү-ҡулланма ижады», «Башҡортостан Республикаһында баҡсасылыҡ тарихы һәм уны үҫтереү», «Бөтә донъянан сувенирҙар» экспозицияларының нигеҙен тәшкил итә. Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең 2005 йылдың 21 июлендәге №673-р ҡарары менән 2005 йылдан башлап Башҡортостан Республикаһының махсус һаҡланған тәбиғәт биләмәһе иҫәпләнә.

Тасуиррламаһы

Парк 3.5 гектар майҙанды биләй. Ул Бөрө ҡалаһының Карл Маркс һәм Сәтләүекле урамдары араһында урынлашҡан. Уның биләмәһендә һирәк осрай торған үҫемлектәр үҫә, улар Алыҫ Көнсығыш, Амур буйы төбәктәренән, шулай уҡ Ҡытайҙан, Япониянан сығарылған. Бында алыҫ илдәрҙән дә интродуценттар (ҡыуаҡлыҡтар һәм ағастар) бар: Балҡан ярымутрауынан (форзиция), Төньяҡ Американан (падуболистик магния), Урта Азиянан (артыштар коллекцияһы). Дендрпаркта өс баҫҡыслы шарлауыҡлы бормалы формалағы үҙ һыу ятҡылығы ла бар. Һыу ятҡылығы янында дарыу үҫемлектәренең бер нисә төрө, шулай уҡ Ҡыҙыл китапҡа индерелгән уникаль үҫемлектәр (сальвиния абағаһы) үҫә. «Берендей» дендропаркында түбәндәге бүлектәр бар:

• сәскәләр-декоратив бүлеге,
• емеш-еләк - еләк бүлеге,
• интродуценттар бүлеге,
• дендрология бүлеге,
• Альп тауы,
• яһалма һыу ятҡылығы,
• декоратив баҡса,
• үҫентеләр мәктәбе.

Сәскә-декоратив бүлек

Был бүлеккә бер йыллыҡ сәскәләр, күп йыллыҡтар, ксерофиттар һәм матур сәскә атҡан ҡырағай үҫемлектәр инә. Бер йыллыҡтарҙың коллекцияһы «Сәскәләр әлифбаһы»нан ғибәрәт: - «А» хәрефенә: астралар һәм агератум, алиссум; - «Б» хәрефенә: гөлзәмин, бәрхәт гөл; - «В» хәрефенә: васильки - зәңгәр сәскә, виола - миләүшә. Виола - ике йыллыҡ үлән, ләкин февраль-март айҙарында тупраҡҡа ултыртҡандан һуң ул июндән алып ҡырау төшкәнсе сәскә ата. Георгин коллекцияһы паркта айырым урын биләй! Рәсәйҙә генә уларҙы шулай тип йөрөтәләр, халыҡ-ара классификация буйынса был тантаналы сәскә Далия тип атала. Георгиндарҙы классификациялау ярайһы ҡатмарлы: георгиндар декоратив, нимфей һәм кактуслы, яғалы һәм башҡа төрҙәргә бүленәләр.

Емеш-еләк культуралары бүлеге

Был бүлек орлоҡло культураларының помологик коллекцияһынан (помология - алмағас сорттарын өйрәнеүсе фән), еләк ҡыуаҡтарынан һәм ваҡ ҡыуаҡлыҡтарҙан (ер еләге) ғибәрәт. Дендропаркта емеш-еләк баҡсаһы 1995 йылдың көҙөндә булдырылған. Дендропаркта 80 алмағас, 23 сорт үҫә. Орлоҡ культураларына груша ла инә. Иң тәмле районлаштырылған сорт - «Северянка», емештәре ҡаты, һутлы, яңы йыйылған һәм эшкәртелгән килеш тә һәйбәт, бер айға тиклем һаҡланыуы мөмкин. Экскурсиялар ваҡытында ҡунаҡтар ҙур ҡәнәғәтлек менән виноградты тәмләп ҡарай. Әммә иң ылыҡтырғысы - ашарға яраҡлы айыу баланы, «Голубое веретено» сорты, уның емештәре яҡынса 12 июндә өлгөрә, был яратҡан ер еләгенән ике аҙнаға алдараҡ.

Интродуценттар бүлеге

Интродуценттар - ул тыуған төйәге булып башҡа материктар һәм илдәр торған ағастар һәм ҡыуаҡлыҡтар. Экспозицияла: Европа форзицияһы, тыуған төйәге - Балҡан ярымутрауы; падуболист магонияһы - мәңге йәшел ҡыуаҡлыҡ, тыуған ере Америка. Форзиция апрель аҙағында сәскә ата башлай. Магония - бик матур баллы ағас, сәскә атҡанда һәм көҙгөһөн емеш биргән ваҡытта декоратив. Емештәре ҡара-күк, ҡара тиерлек төҫтә, ашарға яраҡлы, бик күп антиоксиданттар һәм В төркөмө витаминдарынан тора. Был уны кеше һаулығы өсөн ҡара көртмәле менән бер тиң ҡиммәткә ҡуя. Артыштар коллекцияһы казак артышынан (тыуған ере Европа, Урта Азия) һәм Себер артышынан (тыуған ере Себер, Ҡытай) ғибәрәт. Паркта йыл һайын емештәр - лимон тәме һәм С витамины күп булған һары үҙенсәлекле алмалар барлыҡҡа килтереүсе япон айваһы (хеномелес) бар. Япониянан матур ҡуйы ҡыҙыл япраҡлы Тунберг барбарисы, ҡытыршы дейция, япон спиреяһы интродукцияланған. Төньяҡ Американан ялған акация робинияһы (Аҡ акация), биш япраҡлы ҡыҙғылт виноград лиана, көмөш һымаҡ мүк, бигно формаһындағы катальпа, ҡытыршы дейция, ҡан-ҡыҙыл ҡарағат, хуш еҫле ҡурай еләге, аҡ ҡар еләге, алтынһыу ҡарағат килтерелгән. Алыҫ Көнсығыштан осло актинидия, Гиннал сағаны, үрмәле лианаларҙан эре тажлы үрмәғыуаҡ, себер лианаһы, түңәрәк япраҡлы ағасирен төрҙәре индерелгән. Урта диңгеҙ буйынан индерелгән грек сәтләүеге дендропаркта 12 йыл буйына үҫә, сәскә ата һәм бер аҙ емеш бирә. Бөтә был үҫемлектәр «Берендей» дендрология паркында яҡшы ҡышлайҙар, күптәре емеш бирә, ә ат каштаны (тыуған ере Балҡан ярымутрауының көньяғы) йыл һайын 100-ҙән ашыу сәтләүек бирә, уларҙан үҫентеләр аллеяһы үҫеп сыҡҡан.

Дендрология бүлеге

Башҡортостан урмандары 20 төп ағас төрө менән барлыҡҡа килгән. Тәү сиратта был ылыҫлылар: ябай ҡарағай, себер шыршыһы, Сукачев ҡарағасы, кедр ҡарағайы һәм себер аҡ шыршыһы. Ҡарағай менән ҡарағас йыш ҡына бергә үҫә һәм асыҡ ылыҫлы урмандар барлыҡҡа килтерә. Себер шыршыһы ябай шыршыға ҡарағанда йышыраҡ осрай, сөнки ҡаты климат шарттарына яҡшыраҡ яраҡлашҡан. Аҡ шыршы-ҡарағай урмандары ҡара ылыҫлы тайга барлыҡҡа килтерә. Япраҡлы урмандар: ябай имән һәм уның юлдаштары - ваҡ япраҡлы йүкә, ҡара саған, йыла. Был дүрт урман тоҡомо урман аҫты ҡыуаҡлығы - сәтләүек ағасы, сөйәлле зелпе, урман айыулығы менән бергә ҡуйы күләгәле киң япраҡлы урмандар барлыҡҡа килтерә. Ваҡ япраҡлы урмандар өлгөһө булып сөйәлле ҡайын һәм уҫаҡ тора.

Яһалма һыу ятҡылығы һәм һыу яны үҫемлектәре

Һыу ятҡылығы - ҡаҙылған түңәрәк котлован, тәүҙә ул ҙур булмай, һуңынан уны оҙонайтып, бормалы форма бирәләр. Һыу ятҡылығы ямғыр һәм ҡар һыуҙары менән тула, ә төп һыу менән тәьмин итеү - һыу 60 метр тәрәнлектәге скважинанан бирелгән өс баҫҡыслы шарлауыҡтан. Сважина тәрән насос менән тәьмин ителгән, һыу иҫ киткес таҙа, ГОСТ буйынса эсәр, әммә ярайһы уҡ һалҡын, Цельсий буйынса -6 градусҡа тап килә. Паркта яһалма һыу ятҡылығының һыу көҙгөһө өс йөҙ квадрат метр самаһы тәшкил итә. Һыу - һыу һәм һыу яны үҫемлектәренең тәбиғи йәшәү мөхите. Улар һыуҙы кислород менән туйындыралар һәм балыҡтар, башҡа һыу хайуандары: ҡуңыҙҙар, умыртҡаһыҙҙар, уларҙың ҡарышлауыҡтары өсөн һыйыныу урыны, туҡланыу булдыралар. Дендропаркта талдар коллекцияһы (салицетум) һыу ятҡылығы ярҙары буйлап урынлашҡан һәм түбәндәге төрҙәрҙе үҙ эсенә ала: мурт тал; шар рәүешле тал, немецтар тарафынан 18 быуатта Германиянан индерелгән, тип фараз ителә (профессор А.Ю.Кулагин менән шәхси әңгәмәләшеүҙән); боролмалы формалы вавилон талы; каспий талы; аҡ бөҙрә тал. Каспий талын һәм аҡ талды «Ивушка» мәктәп урман хужалығы ағзалары сыбығынан изделиелар үреү өсөн файҙалана. Ошо уҡ маҡсатта Сукачев талы плантацияһы һалынған.

Альп тауы

Тәрән котлован ҡаҙылғанда, эргәлә ҙур тау барлыҡҡа килгән. Һәм Альп тауын булдырыу идеяһы шунда уҡ тормошҡа аша. Альп тауы - ул таштар һәм башҡа декоратив элементтар менән берлектә, һыу һәм туҡлыҡлы матдәләр етешмәүенә сыҙамлы, талымһыҙ декоратив күп йыллыҡ үҫемлектәр коллекцияһы. Альпинарийҙа киң таралған үҫемлектәр: ҡалын япраҡлы бадан, ҡанлы-ҡыҙыл гейхера, яҙғы бабасыр уты, тәпәш ирис, Альп күгәрсен күҙе, яҙғы һәм ябай кәзә һаҡалы, күкбаш. Яҡтылыҡ дәрәжәһенә мөнәсәбәте буйынса үҫемлектәр бүленәләр: яҡтылыҡ яратыусыларға: альп арабисы, йәки ҡырҡма тел, бабасыр уты кеүек вероника, ҡыйғас ҡәнәфер, үлән ҡәнәфере, гипсофила (кермек), йәйелеүсән гипсофила, иберис, ҡуян кәбәҫтәләре: зәһәр, Эверс, бөгөлгән, иҫ киткес; кейәү үләне, ҡаҙ үләне, зыягөл, беҙ һымаҡ шлокс. ярым күләгәгә сыҙамлыларға: тәңкәле дөйә үләне, һинд дюйшенияһы, үрмә кәрләс, күк йондоҙ, хуш еҫле миләүшә; күләгәгә сыҙамлыларға: тәңкә үлән, Европа тайтояғы, урман ынйыһы, һаҙ күгәрсен күҙе, таштишәр үлән, хоста. Бынан тыш, Альпинарийҙа һуғанбашлылар үҫә: тюльпандар, гиацинттар, крокустар, сциллалар, һөтлөкәйҙәр, көҙгө сәскә.

Әһәмиәте

Дендропарк фәнни, белем биреү, мәҙәни-ағартыу, тәжрибә-производство әһәмиәтенә эйә. Дендрпаркта урындағы флораның төрлө ағас үҫемлектәрен һәм донъяның башҡа стандарынан индерелгәндәрен күрһәтәләр, улар өҫтөндә даими күҙәтеүҙәр үткәрәләр: ағас һәм ҡыуаҡтарҙың фенологияһын, уларҙың үҫеү һәм үҫеш үҙенсәлектәрен, орлоҡ һәм вегетатив үрсеү ысулдарын өйрәнәләр. Дендропарктың төп бурыстарының береһе - ағас үҫемлектәрҙе интродукциялау, урман хужалығында, һаҡлағыс урман үҫтереүҙә, йәшелләндереүҙә файҙаланыу өсөн иң сыҙамлы һәм һөҙөмтәле төрҙәрҙе һәм формаларҙы һайлап алыу. Орлоҡтарҙы, ҡиммәтле тоҡом һәм формалағы үҫентеләрҙе һәм үҫентеләрҙе таратыу буйынса эш ҙур әһәмиәткә эйә. Берендей балалар дендропаркында уҡыусыларға хеҙмәт тәрбиәһе һәм өҫтәмә экологик-биологик белем биреү, уларҙы үҫемлектәр үҫтереү һәм һаҡлау буйынса практик эшмәкәрлеккә йәлеп итеү, тәжрибә-тикшеренеү эштәрен дөрөҫ ойошторорға, уҙғарырға һәм рәсмиләштерергә өйрәтеү, уҡыусыларҙа экология-биология һәм ауыл хужалығы профиле һөнәрҙәренә ҡыҙыҡһыныу уятыуға булышлыҡ итеү, һауыҡтырыу, эстетик тәрбиә һәм сәләмәт йәшәү рәүеше нигеҙҙәрен булдырыу элементтары менән үҫтереүсе мөхит булдырыу өсөн шарттар булдырылған. Йәй һайын «Берендей» балалар дендрология паркында 14-18 йәштәрҙәге 60-ҡа яҡын үҫмер эшләй. Дендрология паркы биләмәһендә екән үреү, балсыҡтан, башҡа тәбиғи материалдан әүәләү буйынса оҫталыҡ дәрестәре уҙа. Һуңғы йылдарҙа сәләмәт йәшәү рәүешен пропагандалауҙың яңы йүнәлештәре барлыҡҡа килде: йәшел коктейлдәр һәм фитосәйҙәр буйынса оҫталыҡ дәрестәре. Тәрбиәләнеүселәрҙең ижади һәләттәре уҡыусыларҙың экскурсия эшмәкәрлеген ойошторғанда тормошҡа ашырыла. Уҡыусылар производство бригадаһының эше процесында хеҙмәт һәм иҡтисади тәрбиә биреү бурыстары уңышлы тормошҡа ашырыла. Тәжрибә һәм уҡытыу-тикшеренеү эшен башҡарыу - балалар дендрология паркы эшендә эшмәкәрлектең өҫтөнлөклө төрө. Йыл һайын дендропаркта үҫемлектәр интродукцияһы, сәскәселек һәм ландшафт дизайны, баҡсасылыҡ һәм йәшелсәселек буйынса тикшеренеү эштәре уҙғарыла.

Һылтанмалар

• Детский дендрологический парк Берендей  (урыҫ). — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ»)  (рус.).
• Парк «Берендей»  (урыҫ). Достопримечательности Бирска Парк «Берендей».
• Памятники природы Республики Башкортостан (список)  (урыҫ). «Наш Урал».
• ДЕНДРАРИЙ «БЕРЕНДЕЙ»  (урыҫ).
• Дендрологический детский парк «Берендей»  (урыҫ).

Әҙәбиәт

• Позднякова Э. П., Богдан Е. А. Детский дендрологический парк «Берендей» // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан. – Изд.2-е, перераб. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 113. — 414 с.