Асылыкүл (тәбиғәт паркы)
| «Асылыкүл» тәбиғәт паркы | |
|---|---|
 | |
| Категория МСОП — II (Милли парк) | |
| Төп мәғлүмәт | |
| Майҙаны | 47 500 га |
| Нигеҙләнгән ваҡыты | 19 ғинуар 1993 йыл |
| Урынлашыуы | |
| 54°20′07″ с. ш. 54°37′19″ в. д.HGЯO | |
| РФ субъекты | Башкортостан |
 Асылыкүл Викимилектә | |
«Асылыкүл» тәбиғәт паркы (рус. природный парк «Аслы-Куль») — Рәсәй Федерацияһы Башҡортостан Республикаһында федераль әһәмиәттәге тәбиғәт паркы. Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығының төньяҡ-көнсығышында, Дәүләкән, Әлшәй, Бәләбәй һәм Бүздәк райондары сиктәрендә урынлашҡан. Майҙаны 47500 гектар тәшкил итә[1], шуның Дәүләкән районында — 29300 га, Әлшәй районында — 4600 га, Бәләбәй районында −1900 га, Бүздәк районында — 11700 га[2].
Тасуирламаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Советы 1993 йылдың 19 ғинуарында 15-се «Асылыкүлдә һәм уның менән сиктәш территорияла үҫемлектәр һәм йәнлектәр донъяһын һаҡлау маҡсатында Башҡортостан Республикаһы Урман хужалығы министрлығы ҡарамағында „Асылыкүл“ дәүләт милли паркын ойоштороу тураһында»[3] ҡарар ҡабул итә. Был ҡарар Асылыкүлде 1965 йылда комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан итеү һәм ошо статусҡа эйә булған саралар күлдең һәм эргә-тирәләге ландшафттарҙың экологик торошон насарайтыу процесын туҡтата алмау сәбәпле ҡабул ителә. Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең 2011 йылдың 8 авгусындағы 274-се ҡарары[4] менән элекке «Асылыкүл» дәүләт милли паркы сиктәрендә «Асылыкүл» тәбиғәт паркы дәүләт бюджет учреждениеһы булдырыла, ул БР Экология министрлығы ҡарамағына тапшырыла.
Парк Башҡортостандың Урал буйының ике ландшафт районы — Бәләбәй ҡалҡыулығы һәм Ағиҙел буйы тигеҙлеге биләмәһендә урынлашҡан. Уға республикалағы иң ҙур күл Асылыкүл, Берҡаҙан‑Ҡамыш төбәге[1], Алға сығанағы, Пыжьяновка шарламаһы инә. Күл өҫтө майҙаны −23,5 км², оҙонлоғо −7,1 м, уртаса киңлеге −3,3 м, уртаса тәрәнлеге −5,1 м (иң ҙур тәрәнлеге −8,1 м), һыу күләме — 119,0 млн м³, яр буйы оҙонлоғо — яҡынса 20 км. Асылыкүл Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән һәм республиканың 150 тәбиғәт ҡомартҡыһы иҫәбенә инә. Парк урман-дала зонаһында урынлашҡан[1] .
Үҫемлектәр донъяһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән үҫемлектәрҙең 40-тан ашыу төрө бар. Ҡатнаш бүтәгәле‑ҡылғанлы дала үҫемлектәре донъяһы таралған.
Дала кәҫле ҡыяҡлылары: ялбыр ҡылған, дөйә ҡылған, сүллек һолобашы;
Ҡуҙаҡлылар: мөгөҙйемеш астрагал, болон торна борсағы, себер йылҡы борсағы;
Үлән, сәскәләр: һары умырзая, һары томбойоҡ, һары етен, дала шалфейы;
Ҡыуаҡтар: ялан сейәһе, ҡара ҡарағат, тәпәш миндаль;
Үҙенсәлекле үҫемлек төрҙәре: Гельм астрагалы, мурт арышбаш, Разумовский тәңкәғуҙағы, ябай оносма, һырылыусан ҡанүлән үҫкән петрофит дала урындары бар.
Болон үҫемлектәре: урман айрауығы, ботаҡлы айрыҡ, үрентеле ҡондораҡ, болон тимофеевкаһы.
Ағастарҙан: йүкә‑имән‑ҡайын ҡатнаш урмандар таралған.
Һыу буйы үҫемлектәре донъяһы: күл ҡуһаһы, һары томбойоҡ, сатырлы һыусәсәк, көтөүсе ҡумыҙынан тора.
«Алға» («Гөлбикә») шишмәһе тирә-яғында 30‑ға яҡын үҫемлек төрө үҫә.
Күлдең көнбайыш ярында һәм Берҡаҙан‑Ҡамыш төбәгендә һаҙ үҫемлектәре өҫтөнлөк итә. Флораһында ҡатмарлы төҙөлөшлө көпшәле үҫемлектәрҙең 500‑ҙән ашыу төрө:
- 5 реликт — еҫле биҙгәксән, Роберт яраны , өс көрәкле күк көпшә, баргузин әреме, себер флоксы;
- 10 эндемик — Гельм астрагалы, исәт ҡаясатыры, энәле ҡәнәфер, эре сәскәле тәңкәғуҙаҡ, Разумовский тәңкәғуҙағы, татар ҡутырбашы, Гмелин һыйыртеле, башҡорт елемүләне, шырт еҙүлән, урал цицербитаһы бар.
Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына үҫемлектәрҙең 27 һирәк төрө, шуларҙың 7-һе: Залесский ҡылғаны, ялбыр ҡылған, дөйә ҡылған, урыҫ сыбар сәскәһе, шырт еҙүлән, орҡалы әшәлсә РСФСР‑ҙың Ҡыҙыл китабына индерелгән[1].
Хайуандар донъяһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Имеҙеүселәр класынан мышы, ҡабан, ҡоралай, ҡыҙыл төлкө, үрғуян, аҡ ҡуян, бүре, ҡарһаҡ йәшәй. Бөтә ерҙә — ябай һуҡыр сысҡан, йомрандар, ирләндәр, бер нисә төр ҡыр сысҡандары. Һирәкләп һыу ҡомаҡтары, йәтсә һәм көҙән осрай. Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына хайуандарҙың 21 һирәк төрө индерелгән, шуларҙың 8 төрө Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китабына ингән[1].
Ҡоштар донъяһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
«Асылыкүл» тәбиғәт паркы зонаһына ингән Берҡаҙан һаҙлығында XX быуат башында һирәк осраған бөҙрә берғаҙандар оя ҡорған.
Һуйыр, ҡор, сел, күсәр ҡоштар күп.
Һыу ҡоштарының төрлө төрҙәре: һоро ҡаҙҙар, өйрәктәр, аҡҡоштар күпләп туплана. Башҡортостан өсөн һирәк осраған өйрәктәр — пеганкалар һәм көйөлдөләр осрай. Ташлы битләүҙәрҙә ыласын-сапсандар оя ҡора. Күл ҡаҙ һымаҡтар һәм башҡа һыу ҡоштары өсөн оя ҡороу, ял итеү һәм туҡланыу урыны булып тора.
- 100‑ҙән ашыу төр ҡош: борғандаҡ, әберсен, боған, ала ҡаҙ, зырҡыуыт, һар, ҡашҡабаш, һоро өкө, бүҙәнә, ябай торомтай оя ҡора.
- 25‑кә яҡын төр: галстучник, сыбар ҡаҙ, аҡ башлы ҡаҙ, йомағара, ҡара ҡаҙ, алтын рәшә турғай, тулес, ҡарасабан, ҡарабаш өйрәк, ҡупшы турғай осоп барышлай күлдә туҡтала[1].
Күлдең ихтиофаунаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Бында суртан, һыла (зөгәй), һаҙан (карп), сабаҡ, ҡыҙылғанат, ҡарабалыҡ, сиг, рипус, ялтыр сабаҡ, табан балыҡ, опто, сәнске, этбалыҡ, алабуға, ҡыҫала йәшәй, трек һымаҡтарҙан шамбы осрай.
Паркта һөйрәлеүселәрҙән: кеҫәртке, дала ҡара йыланы, шулай уҡ ер-һыу хайуандары — әрмәнделәр, быуа һәм осло моронло тәлмәрйендәр йәшәй. Умыртҡаһыҙҙар донъяһы байтаҡ. Күбәләктәрҙең генә 25-тән ашыу төрө осрай[1].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Асылыкүл (тәбиғәт паркы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Позднякова Э. П., Богдан Е. А. Аслы-Куль // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан. – Изд.2-е, перераб. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 150—152. — 414 с.
- ↑ Постановление Совета Министров Республики Башкортостан от 19.01.1993г. № 15 "О создании Государственного природного национального парка «Аслы-Куль»
- ↑ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 8 августа 2011 года № 274(недоступная ссылка)
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Асылыкүл (тәбиғәт паркы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Алға, сығанаҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Решение о создании Природоохранного парка «Аслы-Куль»
- Постановление Совета Министров Республики Башкортостан от 19.01.1993г. № 15 "О создании Государственного природного национального парка «Аслы-Куль»
- Постановление Правительства Республики Башкортостан от 8 августа 2011 года № 274(недоступная ссылка)
- Распоряжение Правительства Республики Башкортостан от 20.11.2014 № 1254-р 2021 йылдың 28 ноябрь көнөндә архивланған.
- Озеро Аслы Куль Озеро Асликуль (билдәһеҙ). — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ») (рус.).
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Гареев А. Башкортостан — природы край бесценный. — Уфа, 2004. — 160 с.
- Минибаев Р. Г., Назирова З. М. Флора памятников природы Асликуль и Кандрыкуль в Башкирской АССР // Редкие виды растений Южного Урала, их охрана и использование. — Уфа, 1985.
- Позднякова Э. П., Богдан Е. А. Аслы-Куль // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан. – Изд.2-е, перераб. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 150—152. — 414 с.
