Франция

Франция Республикаһы
République française

Ҡалып:Франция байрағы Франция байрағы Франция гербы
Милли девиз: «Liberté, Égalité, Fraternité»
Гимн: Франция гимны
Нигеҙ һалынған	843 (Верден килешеүе)
Рәсми телдәр	франк теле
Баш ҡала	Париж
Иң ҙур ҡалалары	Париж, Лион, Бордо, Марсель
Идара итеү формаһы	Президент-парламент республикаһы
Президент Премьер-министр	Эмманюэль Макрон Мишель Барнье
Территория   • Барыһы   • % һыу.	47 урын 674 843 км²/547 030 км² 0,26
Халыҡ   • Барыһы (2016)   • Тығыҙлыҡ	20 урын 66 736 000/64 590 000 116 кеше/км²
ЭТП   • Бөтәһе (2007)   • Кеше башына	6 урын 2,3 млрд. $ 28,647 $
Валюта	евро
Интернет-домен	.fr
Телефон коды	+33
Сәғәт бүлкәте	UTC +1

Франция (фр. France), рәсми исеме — Франция Республикаһы (франц. République française), — Көнбайыш Европаның төп территорияһын һәм ҡайһы бер сит илдәрҙәге төбәктәрҙе һәм территорияларҙы үҙ эсенә алыусы трансконтиненталь дәүләт. Баш ҡалаһы — Париж. Республиканың девизы — «Азатлыҡ, тигеҙлек, туғанлыҡ», уның принцибы — халыҡ идаралығы, халыҡ менән һәм халыҡ өсөн.

Илдең атамаһы боронғо герман ҡәбиләһе франк этнонимынан килеп сыҡҡан. Франция халҡының күпселеге ҡатнаш галло-роман сығышлы һәм роман төркөмө телендә һөйләшә.

Халыҡ һаны 62 814 233 кеше тәшкил итә һәм 67 848 156 кеше сит илдәрҙәге биләмәләрҙе лә үҙ эсенә ала (2020 йылдың 1 июленә баһалана), шуларҙың яҡынса 90 проценты — Франция граждандары. Башлыса католик динен тоталар (диндарҙар һанының 80 проценты йәки дөйөм халыҡтың 43 проценты), шул уҡ ваҡытта халыҡтың 45 проценты үҙҙәрен бер дингә лә ҡарамай тип белдерә.

Франция — атом державаһы, НАТО ағзаһы һәм БМО-ның Именлек Советының даими биш ағзаһының береһе. 1950-се йылдарҙан Европа берләшмәһен төҙөүҙә ҡатнашыусы дәүләттәрҙең береһе булып тора.

Закондар сығарыу органы — ике каналлы парламент (Сенат һәм Милли йыйылыш).

Административ-территориаль бүленеш: 18 өлкә (13 метрополияла һәм 5 сит ил төбәгендә), шул иҫәптән 101 департамент (96 метрополияла һәм 5 сит ил департаменты), 5 сит ил общинаһы һәм айырым статуслы 3 административ-территориаль берәмек.

Этимологияһы

«Франция» атамаһы латинса «Франкия» (лат. Francia) йәки "франктар иле"нән килеп сыҡҡан, Рейндың түбәнге һәм урта ағымында йәшәгән һәм дөйөм «Франктар» этнонимы менән билдәле герман ҡәбиләләре (лат. Franci) атамаһынан. V—VI быуаттарҙа франктар Галды яулап алалар, унда франк дәүләтен ойошторалар (лат. Regnum Francorum). IX быуатта ошо уҡ этнонимдан «Франция» (Франкия) атамаһы барлыҡҡа килә, тәүҙә Сенанан төньяҡтараҡ урынлашҡан территорияны, һуңынан тарҡалған Франк дәүләтенең бер өлөшөн билдәләү өсөн ҡулланыла. һуңыраҡ Франция герцоглығы һәм Иль-де-Франс төбәге (франц. Иль-де-Франс) булараҡ билдәле, «Франция утрауы» Парижда үҙәкләшә, һуңынан ул Франция дәүләте барлыҡҡа килеү үҙәгее булып китә.

Франктар ҡәбиләһенең килеп сығышы тураһында төрлө версиялар бар. Э. Гиббон һәм Я. Гримм әҫәрҙәренән һуң «франк» этнонимы инглиз телендә «ирекле» төшөнсәһе менән ныҡлы бәйләнә. «Франк» атамаһы «ирекле» тигәнде аңлата тигән фараз әйтелә, сөнки Галды яулап алғандан һуң, тик франктар ғына һалым түләүҙән азат ителә. Икенсе теория буйынса, «франк» этнонимы прото-герман һүҙе франконан килеп сыға, ул «һөңгө» тип тәржемә ителә, сөнки франктарҙың ҡыҫҡа ырғытыу балтаһы «франциска» булараҡ билдәле булған. Әммә ҡоралдың башҡаса түгел, ә франктар ҡулланыуы сәбәпле аталыуы асыҡлана.

Тарихы

Боронғо донъя һәм Урта быуаттар

Верцингеторикс Алезия янындағы алышта еңелгәндән һуң Юлий Цезарға буйһона

Франция тарихҡа тиклемге осорҙа неандерталецтарҙың һәм кроманьондарҙың иң боронғо туҡталҡалары була. Неолит дәүерендә Францияла бер нисә бай ҡомартҡылы тарихҡаса мәҙәниәт йәшәп килгән. Тарихҡаса булған Бретань мәҙәни яҡтан күрше Британия менән бәйле булған, уның биләмәһендә бик күп мегалиттар табыла. Һуңғы бронза быуаты һәм иртә тимер быуат осоронда Францияла кельт, галл ҡәбиләләре, хәҙерге Францияның көньяҡ-көнбайышында сығышы билдәһеҙ иберҙар ҡәбиләһе йәшәй. б. э. т. I быуатта Юлий Цезарь Галлий һуғышы һөҙөмтәһендә тамамланған этаплап баҫып алыу һөҙөмтәһендә Францияның хәҙерге территорияһы, Галлия провинцияһы булараҡ, Рим империяһы составына инә. Халыҡ роман теленә күсә һәм бишенсе быуатҡа хәҙерге француз теленең нигеҙенә әйләнгән халыҡсан латин телендә һөйләшә.

Берри герцогының мөғжизәле часословы 1410—1490-се йылдарҙа

486 йылда Галды Кловис етәкселегендә франктар яулап ала. Шулай итеп, Франк дәүләте барлыҡҡа килә, һәм Кловис Меровингтар династияһының беренсе батшаһы булған. VII быуатта батша власы һиҙелерлек көсһөҙләнә, дәүләттә реаль власҡа майордомдар эйә була, уларҙың береһе Карл Мартелл 732 йылда Пуатье янындағы алышта ғәрәп армияһын ҡыйратыуға һәм ғәрәптәрҙең Көнбайыш Европаны баҫып алыуына юл ҡуймауға өлгәшә. Карл Мартелдең улы Пипин Шорт Каролингтар династияһының беренсе батшаһы була,

һәм Пипиндың улы Бөйөк Карл заманында Франк дәүләте үҙ тарихында иң юғары үҫешкә өлгәшә һәм хәҙерге Көнбайыш һәм Көньяҡ Европаның күпселек өлөшөн биләй. Шарлеманьдың улы Хаҡ Луи үлгәндән һуң, уның империяһы өс өлөшкә бүленә. 843 йылда Верден килешеүе буйынса Карл Лысый етәкселегендә Көнбайыш Франк короллеге барлыҡҡа килә. Ул яҡынма хәҙерге Франция территорияһын биләй; X быуатта ил Франция тип атала башлай.

Артабан үҙәк власть һиҙелерлек көсһөҙләнә. IX быуатта Францияға викингтар даими һөжүм итә, 886 йылда улар Парижды ҡамауға ала. 911 йылда викингтар Францияның төньяғында Нормандия герцоглығына нигеҙ һала. X быуат аҙағына ил тулыһынса ике тиҫтә өйәҙгә һәм герцоглыҡҡа тарҡала, ә король власы тик номиналь була — королдәр үҙҙәренең феодаль биләмәләренән (Париж һәм Орлеан) ситтә реаль көскә эйә булмай. 987 йылда Каролингтар династияһы уның беренсе батшаһы Гуго Капет хөрмәтенә аталған Капет династияһы менән алмаштырыла. Капетиндарҙың хакимлығы тәре походтары, Францияның үҙендә дини һуғыштар (беренсе 1170 йылда вальденстар хәрәкәте) һәм 1209—1229 йылдарҙа Альбигой һуғыштары), 1302 йылда беренсе тапҡыр генерал-штаттарр парламенты саҡырылыуы менән айырылып тора шулай уҡ папа Авиньон ҡулға алына, 1303 йылда король Филипп IV Һоҡланғыс тарафынан ҡулға алынғас, папалар 1378 йылға тиклем Авиньонда ҡалырға мәжбүр була. 1328 йылда капетиндарҙы Валуа династияһы алмаштыра. 1337 йылда Англия менән йөҙ йыллыҡ һуғыш башлана, унда башта уңышҡа инглиздәр өлгәшә, улар Франция территорияһының байтаҡ өлөшөн яулап алыуға өлгәшә. Әммә ахыр сиктә, бигерәк тә Жанна д’Арк осоронда һуғышта боролошҡа була, һәм 1453 йылда инглиздар баш һала.

Людови XI (1461—1483 йылдар) идара итеүе осоронда Францияла феодаль тарҡалыу туҡтатыла һәм ил абсолют монархияға әйләнә. Артабан Франция даими рәүештә Европала күренекле роль уйнарға ынтыла. Әйтәйек, 1494 йылдан 1559 йылға тиклем Италия>ны контролдә тотоу өсөн Испания менән һуғыш алып бара. XVI быуат аҙағында башлыса католик Францияла кальвинистик протестантизм киң таралыу ала (Францияла протестанттар гугеноттар тип атала). Был католиктар һәм протестанттар араһында дини һуғыштар сығара, уларҙың иң юғары нөктәһе 1572 йылда Парижда Варфоломей төнөндә протестанттарҙы үлтереү була.

1589 йылда Валуа династияһы туҡтай, һәм Генрих IV яңы Бурбон династияһына нигеҙ һалыусы була.

Яңы ваҡыт һәм революция

1789 йылдың 14 июлендә Бастилияны яулау — Бөйөк француз революцияһы башы

Император Наполеон. Карл Карлович Штейбен (1819)

1598 йылда Генрих IV протестанттар менән һуғышты тамамлаған һәм уларға киң вәкәләттәр биргән Нант килешеүенә ҡул ҡуя, сөнки улар ҡәлғәләре, ғәскәрҙәре һәм урындағы идара итеү төҙөлөшө менән «дәүләт эсендә дәүләт» булдыра. 1618 йылдан 1648 йылға тиклем Франция Утыҙ йыллыҡ һуғышта ҡатнаша. (формаль рәүештә һуғыш 1635 йылдан ғына алып барыла — һуғыш швед-француз осоро тип атала). 1624 йылдан алып 1642 йылда вафат булғанға тиклем ил менән король Людови XIII министры кардинал Ришелье идара итә. Ул протестанттар менән һуғыштарҙы яңынан башлай һәм еңә һәм уларҙың дәүләт ҡоролошон юҡҡа сығара. 1643 йылда Людови XIII вафат була, уның биш йәшлек улы Людовика XIV король була, ул 1715 йылға тиклем хакимлыҡ итә, улы һәм ейәндәренән оҙағыраҡ йәшәй. 1648—1653 йылдарҙа ҡала ҡатламдарыһәм дворян оппозицияһының ихтилалы була, Ришелье, Фронде сәйәсәтен дауам иткән Австрия королеваһы Анна һәм министр кардинал Мазарини хакимлығына ризаһыҙлыҡ белдерә. Франциялағы ихтилал баҫтырылғандан һуң абсолют монархия тергеҙелә. «Ҡояш-батша» Людовик XIV идара иткән осорҙа Франция Европалағы бер нисә һуғышта ҡатнаша: 1635—1659 йылдарҙа — Испания менән, 1672—1678 йылдарҙа — Голландия һуғышы, 1688—1697 йылдарҙа —пфальц мираҫы өсөн һуғыш (Аугсбург лигаһы һуғышы) һәм 1701—1713 йылдарҙа — Испания мираҫы өсөн һуғыш.

1685 йылда Лудовик Нант килешеүен юҡҡа сығара, был протестанттарҙың күрше илдәргә ҡасыуына һәм Францияның иҡтисади хәленең насарайыуына килтерә.

1715 йылда, Людовик XIV вафат булғандан һуң, уның бүләһе Людови XV француз тәхетенә ултыра һәм 1774 йылға тиклем хакимлыҡ итә.

• 1789—1799 — Бөйөк француз революцияһы.
• 1792—1804 — Беренсе республика.
  • 1793—1794 — якобин терроры.
  • 1795 — Нидерландты баҫып алыу.
• 1797 — Венецияны баҫып алыу.
• 1798—1801 — Мысыр экспедицияһы.
• 1799—1814 — Наполеон хакимлығы (1804 йылда император тип иғлан ителә; Беренсе империя). 1800—1812 йылдарҙа Наполеон баҫып алыу кампаниялары аша дөйөм Европа империяһын булдыра, ә Италияла, Испанияла һәм башҡа илдәрҙә уның туғандары йәки ҡуйғындары хакимлыҡ итә. Рәсәйҙә еңелгәс (ҡара: 1812 йылғы Ватан һуғышы) һәм Наполеонға ҡаршы коалицияның сираттағы берләшеүенән һуң, Наполеон власы тарҡала.
• 1815 — Йөҙ көн һәм Ватерлоо янындағы алыш.
• 1814—1830 — Людовик XVIII (1814/1815—1824) һәм Карл X (1824—1830) осоро.
• 1830—1848 — Июль монархияһы. Революция һөҙөмтәһендә Карл X төшөрөлә, власть Орлеан принцы Луи-Филиппҡа күсә, ә власҡа финанс аристократияһы килә
• 1848—1852 — Икенсе республика.
• 1852—1870 — Наполеон III — Икенсе империя хакимлығы.

Париж халҡы Елисей Яланында ҡаршы ала.(1944 йылдың 26 авгусы)

• 1870—1940 йылдар— Өсөнсө республика, 1870—1871 йылдарҙа Седан янындағы франко-прусс һуғышында Наполеон III ҡулға алынғандан һуң иғлан ителә. 1871 йылдың март—май айҙарында Париж коммунаһы була. 1879—1880 йылдарҙа Эшсе партияһы ойошторола. ХХ быуат башында Франция Социалистик партияһы (Ж. Гед, П. Лафарг һәм башҡалар етәкселегендә) һәм Француз Социалистик партияһы (Ж. Жорес етәкселегендә) ойошторола. Улар 1905 йылда берләш! (эшселәр интернационалының француз секцияһы, СФИО). XIX быуат аҙағына Африка һәм Азияның ғәйәт ҙур биләмәләрен үҙ эсенә алған француз колониаль империяһы барлыҡҡа килә.

  

  Француз колониаль империяһы беренсе донъя һуғышынан һуң

• 1914—1918 йылдар — Франция Беренсе донъя һуғышында Антантала ҡатнаша.
• 1939—1945 йылдар — Икенсе донъя һуғышы.
  • 1940 йыл — нацист Германияһы менән Компьень ярашыуы (Францияның баш һалыуы).
• 1940—1944 йылдар — Францияның төньяғында немец оккупацияһы, Францияның көньяғында Виши режимы.
• 1944 йыл — Франция Гитлерға ҡаршы коалиция һәм Ҡаршылыҡ күрһәтеү хәрәкәте ғәскәрҙәре тарафынан азат ителә.
• 1946—1958 йылдар — Дүртенсе республика.

Бишенсе республикаһы

1958 йылда бишенсе республика конституцияһы ҡабул ителә, был конституция башҡарма власть органдарының хоҡуҡтарын киңәйтә. Республика Президенты итеп Азатлыҡ генералы һәм Беренсе һәм Икенсе донъя һуғыштары геройы Шарль де Голль һайлана. 1960 йылға Африкалағы француз колонияларының күпселеге колониаль система тарҡалыу арҡаһында бойондороҡһоҙлоҡ яулай. 1962 йылда, ҡанлы һуғыштан һуң, Алжир бойондороҡһоҙлоҡ ала. Алжирҙар филиппты францияға күсеп, унда мосолман әҙселекте ҡырҡа арыуға булышлыҡ итәләр.

Иҡтисади һәм социаль ҡапма-ҡаршылыҡтарҙың киҫкенләшеүе арҡаһында йәштәрҙең һәм студенттарҙың күпләп сыуалыштары, шулай уҡ дөйөм забастовка киҫкен сәйәси көрсөккә килтерә; Бишенсе республикаға нигеҙ һалыусы президент Шарль де Голль отставкаға китә (1969 йыл) һәм 1970 йылдың 9 ноябрендә, бер йылдан һуң вафат була.

Дөйөм алғанда, Францияның һуғыштан һуңғы үҫешенә сәнәғәттең һәм ауыл хужалығының йылдам үҫеше, милли капиталды дәртләндереү, элекке Африка һәм Азия колонияларына иҡтисади һәм социаль-мәҙәни баҫҡынсылығы, Европа берләшмәһе сиктәрендә әүҙем интеграция, фән һәм мәҙәниәт үҫеше, социаль ярҙам сараларын көсәйтеү, мәҙәниәтте «америкалаштырыуға» ҡаршы тороу хас.

Президент де Голль етәкселегендәге тышҡы сәйәсәт бойондороҡһоҙлоғона ынтылыш һәм «Франция бөйөклөгөн тергеҙеү» менән айырылып тора. 1960 йылда, үҙенең ядро ҡоралын уңышлы һынағандан һуң, ил «ядро клубына» инә, 1966 йылда Франция НАТО-нан сыға (Николя Саркози президентлығы осоронда ғына кире ҡайтарыла), Шарль де Голль Европа интеграцияһы процестарын хупламай.

1969 йылда Бишенсе республиканың икенсе президенты итеп 1962 йылдан 1968 йылға тиклем премьер-министр вазифаһын биләгән голлист Жорж Помпиду һайлана.

1974 йылда, Помпиду үлгәндән һуң, уны либераль һәм Европа яҡлы ҡарашлы сәйәсмән, «Француз демократияһы союзы» центристик партияһына нигеҙ һалыусы Валери Жискар д’Эстен алмаштыра.

1981 йылдан 1995 йылға тиклем социалист Франсуа Миттерран президентлыҡ итә.

1995 йылдың 17 майынан 2007 йылдың 16 майына тиклем президент Жак Ширак була, 2002 йылда ҡабаттан һайлана. Неогалист йүнәлешендәге сәйәсмән була. Уның президентлығы осоронда, 2000 йылда, илдә президент вәкәләттәрен 7 йылдан 5 йылға тиклем ҡыҫҡартыу буйынса референдум үткәрелә. Халыҡтың аҙ килеүенә ҡарамаҫтан (халыҡтың яҡынса 30 проценты), ахыр сиктә күпселек срокты ҡыҫҡартыу өсөн тауыш бирә (73 %).

Францияла Африка илдәренән килгән иммигранттарҙың күбәйеүе арҡаһында мигранттар проблемаһы киҫкенләшә: француз халҡының 10 проценты — ерле булмаған мосолмандар (күпселеге Алжирҙан килгән иммигранттар). Бер яҡтан, был ерле француздар араһында үтә уң (ксенофобик) ойошмаларҙың популярлығы артыуына килтерә, икенсе яҡтан, Франция сыуалыштар һәм теракттар аренаһына әйләнә. Төньяҡ Африка иммиграцияһы XIX быуат аҙағы — XX быуат башында барлыҡҡа килә. Халыҡ һанының тәбиғи үҫеш темпының әкренәйеүе һәм Францияла иҡтисад үҫеүе фонында эшсе көстәрҙең етешмәүе сит ил эшсе көсөн йәлеп итеү ихтыяжын тыуҙыра. Иммигранттар хеҙмәтен ҡулланыуҙың төп йүнәлештәре — төҙөлөш (20 %), конвейер етештереүҙе файҙаланған сәнәғәт тармаҡтары (29 %) һәм хеҙмәтләндереү һәм сауҙа өлкәһе (48,8 %). Һөнәри әҙерлеге түбән булыу сәбәпле, Төньяҡ Африканан кешеләр йыш ҡына эшһеҙ ҡалған. 1996 йылда Мәғриб илдәренән килгән сит ил кешеләре араһында уртаса эшһеҙлек кимәле 32 процент тәшкил итә. Әлеге ваҡытта Мәғриб илдәренән килгән иммигранттар Франция халҡының 2 проценттан ашыуын тәшкил итә һәм башлыса илдең Париж, Лион һәм Марсель ҡалаларында үҙәктәре булған өс төбәгендә урынлаша.

2007 йылдың 16 майында «Халыҡ хәрәкәте союзы» партияһынан кандидат Николя Саркози Франция президенты булып китә. Ул Венгриянан Францияға эмиграцияға килгән дворяндар ғаиләһенән.

2008 йылдың 21 июлендә Франция парламенты президент Саркози тәҡдим иткән конституцион реформа проектын хуплай. Конституцияның ғәмәлдәге реформаһы 1958 йылғы документтың 89 статьяһының 47-һенә төҙәтмәләр индереп, Бишенсе республикала иң әһәмиәтлеһе була. Закон проекты өс өлөштән тора: парламенттың ролен нығытыу, башҡарма власть институтын яңыртыу һәм граждандарға яңы хоҡуҡтар биреү.

2015 йылдың 13 ноябрендә Парижда теракттар

Мөһим үҙгәрештәр:

• президент вазифаһында бер-бер артлы ике мөҙҙәттән артыҡ ҡала алмай;
• парламент президенттың айырым ҡарарҙары өҫтөнән вето хоҡуғына эйә була ала;
• хөкүмәттең парламент комитеттары эшмәкәрлеген контролдә тотоуы сикләнә;
• президент парламентҡа йыл һайын мөрәжәғәт итергә хоҡуҡлы (был 1875 йылда тыйылған була);
• Европа берләшмәһенә яңы ағзалар инеү тураһында референдум ҡарала.

2012 йылдың 6 майында президент һайлауҙарының икенсе туры һөҙөмтәһендә Францияның 24-се президенты итеп Франсуа Олланд һайлана.

2013 йылдың апрелендә илдә бер енесле никах законлаштырыла.

География

Космостан Франция фотоһы

Илдең географик урыны

Францияның күпселек өлөшө Көнбайыш Европала, уның материк өлөшө төньяҡ-көнсығышта Бельгия, Люксембург һәм Германия менән сиктәш, көнсығышта — Швейцария, көньяҡ-көнсығышта — Монако һәм Италия, көньяҡ-көнбайышта — Испания һәм Андорра менән, төньяҡта Бөйөк Британия менән диңгеҙ сиге бар. Францияны дүрт һыу йыуа (Ла-Манш, Атлантик океан, Төньяҡ диңгеҙ һәм Урта диңгеҙ). Көнбайышта һәм төньяҡта ил территорияһы Атлантик океан (Бискай ҡултығы һәм Ла-Манш каналы), көньяҡта Урта диңгеҙ (Лион ҡултығы һәм Лигурия диңгеҙе) менән йыуыла. Диңгеҙ сиктәренең оҙонлоғо — 5500 км.

Франция Көнбайыш Европала иң ҙур ил булып тора: Европа берләшмәһе территорияһының биштән бер өлөшөн тиерлек биләй, ҙур диңгеҙ киңлектәренә эйә (уникаль иҡтисади зона 11 млн км² майҙанды биләй).

Дәүләт составына шулай уҡ Урта диңгеҙҙәге Корсика утрауы һәм егерменән ашыу сит ил департаменттары һәм бойондороҡло территориялар инә.

Илдең дөйөм майҙаны — 547 030 км² (674 685 км² сит ил биләмәләре менән бергә).

Рельеф и геологик төҙөлөшө

Һүнгән вулкан итәгендәге ауыл

Илдең төньяғында һәм көнбайышында тигеҙ территориялар һәм уйһыулыҡтар бар. Тигеҙлектәр дөйөм майҙандың 2/3 өлөшөн тәшкил итә. Төп тау һырттары: Альп тауҙары, Пиреней, Юра, Арденнес, Үҙәк массиф һәм Восгез. Париж бассейны Арморикан массивы, Үҙәк массив, Восгез һәм Арденнес менән уратып алынған. Париж тирәләй тар тигеҙлек һыҙаттары менән айырылған һырттарҙың концентрик һикәлтәләре системаһы бар. Францияның көньяҡ-көнбайышында Пиреней итәгендә урынлашҡан Гаронн уйһыулығы — уңдырышлы тупраҡлы тигеҙ майҙан. Гароннаның түбәнге ағымынан көньяҡ-көнбайыштараҡ өсмөйөшлө сынаяҡ формаһындағы Ландтар уңдырышлылығы кәмерәк булған тупраҡ менән ҡылыҡһырлана һәм унда ылыҫлы урмандар менән ултыртылған. Францияның көньяҡ-көнсығышындағы Рона һәм Сона грабендары көнсығышта Альп тауҙары һәм көнбайышта Үҙәк Француз массифы араһында тар юл барлыҡҡа килтерә. Улар ныҡ йырғыланған күтәрелгән участкалар менән бүленгән күтәрелгән участкаларҙан тора.

Үҙәк райондарҙа һәм көнсығышта уртаса бейеклектәге тауҙар урынлашҡан (Үҙәк массив, Вогез, Юра). Луара, Гаронна һәм Рона йылғалары бассейндары араһында урынлашҡан Үҙәк массив боронғо герцин тауҙарының емерелеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән иң ҙур массив булып тора. Францияның башҡа боронғо таулы райондары кеүек үк, ул Альп дәүерендә күтәрелә, Альп тауҙарындағы йомшағыраҡ тау тоҡомдары йыйырсыҡтарға ҡыҫыла һәм массивтың тығыҙ тау тоҡомдары ярыҡтар һәм һыныҡтар менән йыйырсыҡланған. Шундай боҙолған зоналар буйлап тәрәндән эрегән тоҡомдар күтәрелгән, һөҙөмтәлә вулкан урғылыуы күҙәтелә. Хәҙерге заманда был янартауҙар әүҙемлеген юғалтҡан. Шуға ҡарамаҫтан, массив өҫтөндә һүнгән вулкандар һәм рельефтың башҡа вулканик формалары һаҡланған. Эльзастағы Рейн үҙәнен Францияның башҡа өлөшөнән айырыусы вегетгеҙҙәр киңлеккә ни бары 40 саҡрымға етә. Был тауҙарҙың тигеҙләнгән һәм урман менән ҡапланған өҫтө тәрән үҙәндәрҙән юғары тора. Арденндағы илдең төньяғында ла ошондай уҡ ландшафт өҫтөнлөк итә. Швейцария сиге үткән Юра тауҙары Женева һәм Базель араһында урынлашҡан. Альп тауҙары менән сағыштырғанда эзбизташтан торған, түбән һәм һирәгерәк тарҡалған йыйылма төҙөлмәләрҙән тора, әммә шул уҡ дәүерҙә барлыҡҡа килгән һәм Альп тауҙары менән тығыҙ геологик бәйләнештә тора.

Рослен күле

Көньяҡ-көнбайышта Испания сигендә Пиреней тау һырты һуҙылған. Боҙлоҡ дәүерендә Пиреней көслө боҙланыуға дусар ителмәй. Альп тауҙарына хас булған ҙур боҙлоҡтар һәм күлдәр, матур үҙәндәр һәм киртләс тау һырттары юҡ. Бейеклеге һәм үткәүелдәрҙе үтеү ауыр булыуы арҡаһында Испания менән Франция араһында бәйләнеш үтә сикле. Көньяҡ-көнсығышта Альп тауҙары өлөшләтә Францияның Италия һәм Швейцария (Женева күленә тиклем) сиген тәшкил итә һәм Францияның көньяҡ-көнсығыш сигендә бер ни тиклем Ронаға тиклем һуҙыла. Бейек тауҙарҙа тәрән үҙәндәр барлыҡҡа килә, боҙлоҡ дәүерендә был үҙәндәрҙе биләгән боҙлоҡтар киңәйгән һәм тәрәнәйгән. Бында Францияның иң бейек нөктәһе — Көнбайыш Европаның иң бейек тауы — Монблан тауы, 4807 м.

Прованс

Водные ресурсы

Сена йылғаһы буйында көтөүлектәр

Францияның бөтә йылғалары, ҡайһы бер сит ил территорияларынан тыш, Атлантик океан бассейнына ҡарай, һәм уларҙың күпселеге Үҙәк массивта, Альп тауҙарында һәм Пиренейҙа барлыҡҡа килә. Илдең иң ҙур һыу юлдары:

• Сена (775 км) — Марна һәм Уазаның уң ҡушылдыҡтары булған киң тармаҡлы системаны һәм Йоннаның һул ҡушылдығын барлыҡҡа килтергән киң йылға. Сена Париж бассейнына инә һәм Гавр янында Атлантик океанға ҡоя. Йыл әйләнәһенә ағымдың бер тигеҙ бүленеүе менән ҡылыҡһырлана, ул навигация өсөн ҡулайлы һәм каналдар менән башҡа йылғалар менән тоташа.
• Гаронна (650 км) Испан Пиренейында баш ала, Тулуза һәм Бордо аша аға, океанға ҡушылған урында киң эстуарий — Жиронда барлыҡҡа килә. Төп ҡушылдыҡтары — Тарн, Ло һәм Дордонь.
• Рона (812 км) — Францияның иң тулы йылғаһы, Швейцар Альптарындағы Рона боҙлоғонан башлана, Женева күле аша аға. Лион эргәһендә уға Сона йылғаһы ҡоя. Башҡа эре ҡушылдыҡтары — Дюранс һәм Изер. Ронаға тиҙ турбулентлы ағым хас һәм ул ҙур гидроэнергетика потенциалына эйә. Был йылғала бер нисә ГЭС төҙөлә.
• Луара (1020 км) — Францияның иң оҙон йылғаһы, Үҙәк массивта башлана. Күп ҡушылдыҡтарҙы ҡабул итә, төп ҡушылдыҡтары — Алье, Шер, Эндр һәм Вьенна. Луара Үҙәк Француз массивында башлана, Париж бассейнының көньяҡ өлөшөн киҫеп, Нант янында Атлантик океанға ҡоя. Был йылғала һыу кимәле ныҡ тирбәлә, шуға күрә йыш ҡына ташҡындар була.

Каналдар системаһы илдең төп йылғаларын, шул иҫәптән Рейнды ла, үҙ-ара тоташтыра. Уның буйынса илдең көнсығыш сиге үтә һәм Европала иң мөһим эске бәйләнеш юлдарының береһе булып тора. Йылғалар һәм каналдар Франция иҡтисады өсөн ҙур әһәмиәткә эйә.

Һаҡланыусы биләмәләр

Францияның милли парктар системаһы Европа Францияһында, шулай уҡ уның сит илдәрҙә урынлашҡан туғыҙ парктан тора. Парктар менән Францияның Милли парктар идаралығы идара итә. Улар Европа Францияһы территорияһының 2 % биләй, ә бында йылына 7 миллион кеше килә.

Францияла шулай уҡ 1967 йылдың 1 мартында закон менән индерелгән төбәк тәбиғәт парктары структураһы бар. Төбәк тәбиғәт парктары урындағы властың үҙәк хөкүмәт менән килешеүе буйынса ойошторола, уларҙың биләмәһе һәр 10 йыл һайын яңынан ҡарала. 2009 йылға ҡарата Францияла 49 төбәк тәбиғәт паркы бар.

Үҫемлек һәм хайуандар донъяһы

Урмандар ил территорияһының 27 процентын биләй. Илдең төньяҡ һәм көнбайыш райондарында сәтләүек (сәтләүек ағасы), ҡайын, имән, шыршы һәм кигермәкле ағас үҫә. Урта диңгеҙ буйында — пальмалар һәм цитруслылар. Фауна вәкилдәре араһында болан һәм төлкө айырылып тора. Ҡоралайҙар Альп төбәктәрендә йәшәй, алыҫ урмандарҙа ҡырағай ҡабан һаҡланған. Бында шулай уҡ бик күп ҡоштар, шул иҫәптән күсмә ҡоштар йәшәй. Рептилиялар һирәк осрай, ә йыландар араһында берәүһе генә ағыулы — ябай ҡара йылан. Яр буйындағы диңгеҙ һыуҙарында балыҡтарҙың бик күп төрҙәре йәшәй: сельдь, треска, тунец, сардина, скумбрия, камбала һәм көмөш хек.

Климаты

Францияның Европа биләмәһендә уртаса диңгеҙ климаты, көнсығышта уртаса континенталь, ә көньяҡ яр буйында субтропик климатҡа күсә. Климаттың океан (көнбайышта), урта диңгеҙ (көньяғында), континенталь (уртала һәм көнсығышта) төрҙәрен айырып билдәләргә мөмкин. Йәй етерлек эҫе һәм ҡоро — июлдә уртаса температура + 23—25 °C градусҡа етә, ә ҡышҡы айҙарҙа һауа температураһы +7—8 °C[25] градус булғанда, ямғырҙар хас.

Яуым-төшөмдөң төп өлөшө ғинуарҙан апрелгә тиклемге осорға тура килә, ә уларҙың дөйөм иҫәбе 600—1000 миллиметр тәшкил итә. Тауҙарҙың көнбайыш битләүҙәрендә был күрһәткес 2000 миллиметрҙан ашыу билдәгә етеүе ихтимал.

Сәйәсәт

Административ бүленеш

Франциияның административ картаһы

Франция 18 төбәккә бүленә, шуларҙың 12-һе Европа континентында, берәүһе (Корсика) — Корсика утрауында, тағы бишәүһе — сит илдәрҙә. Төбәктәрҙең юридик автономияһы юҡ, әммә улар үҙҙәренең һалымдарын билдәләй һәм бюджетын раҫлай ала.

18 төбәк 101 департаментҡа, шулай уҡ 342 округтан һәм 4039 кантондан торған Лион метрополияһына бүленә. Францияның нигеҙе булып 36 682 коммуна тора.

Францияның сит ил биләмәләре

Париж департаменты берҙән-бер коммунанан тора. Диңгеҙ аръяғындағы биш төбәктең һәр береһе (Гваделупа, Мартиника, Француз Гвианаһы, Реюньон, Майотта) берҙән-бер департаменттан тора. Корсика төбәге (2 департаментты үҙ эсенә алған) — метрополияның башҡа төбәктәренән (континенталь Франция) айырмалы административ-территориаль берәмектең махсус статусы. Үҙәккә буйһонмаған үҙ аллы идара итеү органдары бар. Корсиканың 2 департаментын берләштереү тураһындағы 2003 йылдағы референдум уңышһыҙ була. Бөтә был төбәктәр Европа союзының бер өлөшө булып тора.

Республикаһы составына түбәндәгеләр инә, тип әйтергә була:

1. Метрополия (13 төбәккә, 96 департаментҡа һәм Лион метрополияһына бүленә).

2. 5 сит ил биләмәләре департаменты: Гваделупа, Мартиника, Гвиана, Реюньон, Майотта.

3. 5 диңгеҙ аръяғы территорияһы: Франция Полинезияһы, Уоллис һәм Футуна утрауҙары, Сен-Пьер һәм Микелон, Сен-Бартелеи, Сен-Мартен.

4. 3 Айырым статусҡа эйә булған территориялар: Яңы Каледония, Клиппертон, Францияның Көньяҡ һәм Антарктика биләмәләре.

Дәүләт төҙөлөшө нигеҙҙәре

Франция — президент тибындағы унитар республика. Дәүләттең төп законы булып 1958 йылдың 4 октябрендә ҡабул ителгән конституция тора. Ул Бишенсе Республиканың власть органдары эшмәкәрлеген көйләй: идара итеүҙең республика президент-парламент формаһын билдәләй (Франция Республикаһы Конституцияһы, икенсе бүлек).

Француз Республикаһы Конституцияһы бер нисә тапҡыр түбәндәге статьялар буйынса ҡайтанан ҡарала:

• Дөйөм туранан-тура тауыш биреү нигеҙендә Президент һайлау (1962),
• Хөкүмәт ағзаларының енәйәт яуаплылығы тураһында Конституцияның яңы бүлеген индереү (1993),
• Парламенттың берҙәм сессияһын индереү һәм референдум компетенцияларын киңәйтеү (1995),
• Яңы Каледония статусына ҡарата ваҡытлыса саралар күреү (1998),
• Иҡтисади һәм Валюта Союзын булдырыу, ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың һайлау мандаттарына һәм һайлау функцияларына тиң хоҡуҡлы булыуы, Халыҡ-ара Енәйәт судының юридик хоҡуғын таныу (1999),
• Президент мандаты ваҡытын 7-нән 5 йылға тиклем кәметеү (2000),
• Дәүләт башлығының енәйәт яуаплылығы тураһында реформа, Конституция тарафынан үлем язаһын бөтөрөүҙе нығытыу, Яңы Каледония автономияһы тураһында реформа (2007),
• Дәүләт ҡоролошон яңыртыу һәм власть бүленеше тигеҙлеген билдәләү тураһындағы реформа (2008).

Францияла 9 ағзанан торған һәм Конституцияға үҙгәрештәр индереүсе закондарҙың, шулай уҡ уға ҡарауға тапшырылған закондарҙың дөрөҫлөгөн контролдә тотҡан Конституция советы ла бар.

Башҡарма власть

Дәүләт башлығы һәм башҡарма власть башлығы — президент, әлеге ваҡытта Эммануэль Макрон. Бишенсе Республикала Премьер-министр ағымдағы эске һәм иҡтисади сәйәсәт өсөн яуаплы, шулай уҡ дөйөм характерҙағы указдар сығарыу хоҡуғына эйә. Дәүләт сәйәсәте өсөн яуаплы тип һанала (20-се статья). Премьер-министр Хөкүмәт эшмәкәрлеге менән етәкселек итә һәм закондарҙы ғәмәлгә ашыра (21-се статья).

Премьер-министрҙы Республика Президенты тәғәйенләй. Милли йыйылыш тарафынан уның кандидатураһын раҫлау талап ителмәй, сөнки Милли йыйылыш теләһә ҡайһы ваҡытта Хөкүмәткә ышанмау тауышын саҡырырға хоҡуҡлы. Ғәҙәттә Премьер-министр Милли йыйылышта күпселек урын биләгән партияны кәүҙәләндерә. Премьер-министр үҙенең Кабинеты министрҙары исемлеген төҙөй һәм уны Президентҡа раҫлау өсөн тапшыра.

Премьер-министр Милли йыйылышта закондар ҡабул итеү инициаторы булып тора һәм уларҙы тормошҡа ашырыуҙы тәьмин итә, милли оборона өсөн дә яуаплы. Премьер-министр Президент акттарына ҡаршы рөхсәт бирә, конституцияның 15-се статьяһы менән билдәләнгән советтарҙа һәм комитеттарҙа рәйес вазифаһында уны алмаштыра.[28]

2020 йылдың 3 июленән хөкүмәт менән Жан Кастекс етәкселек итә.

Закондар сығарыу власы

284 / 1000ТӘРЖЕМӘ ИТЕҮ Франциялағы закондар сығарыу власы ике палатаны — Сенатты һәм Милли йыйылышты үҙ эсенә алған парламенттыҡы. Республика Сенаты 348 сенаторҙан тора, шуларҙың 305-е — метрополия, 9-ы — сит ил биләмәләре, 5-һе — Франция берләшмәһе биләмәләре һәм 12-һе сит илдә йәшәүсе француз граждандары. Сенаторҙар Милли йыйылыш депутаттарынан, муниципаль советтарҙан генераль советниктарҙан һәм делегаттарҙан торған һайлаусылар коллегияһы тарафынан алты йылға (2003 йылдан, ә 2003 йылға тиклем — 9 йылға) һайлана, шул уҡ ваҡытта Сенат өс йыл һайын яртыһына тиклем яңыртыла. Сенатҡа һуңғы һайлауҙар 2017 йылдың сентябрендә уҙа.

Депутаттары 5 йылға туранан-тура дөйөм тауыш биреү нигеҙендә һайланған милли йыйылыш 577 депутаттан тора, уларҙың 555-е — метрополияны, ә 22-һе сит илдәрҙәге биләмәләрҙе символлаштыра. Милли йыйылыш депутаттары биш йылға тура дөйөм тауыш биреү юлы менән һайлана. Милли Ассамблея депутаттарын һуңғы һайлау 2017 йылдың 11 һәм 18 июнендә уҙа. Үҙенең функцияһынан — хөкүмәт эшмәкәрлеген контролдә тотоуҙан тыш, ике палата ла закондар әҙерләй һәм ҡабул итә. Фекер айырымлыҡтары килеп тыуған осраҡта аҙаҡҡы ҡарар Милли ассамблеяла ҡала.

Хөкөм власы

Францияның суд системаһы Конституцияның «Суд власы тураһында» VIII киҫәгендә көйләнә. Илдең Президенты суд власының бойондороҡһоҙлоғо гаранты булып тора, судьяларҙың статусы органик хоҡуҡ менән билдәләнә, судьялар үҙҙәре лә алыштырғыһыҙ. Француз ғәҙеллеге коллегиаллек, профессионализм һәм бойондороҡһоҙлоҡ принциптарына нигеҙләнгән, улар бер нисә гарантия менән тәьмин ителә. 1977 йылғы Закон гражданлыҡ һәм административ эштәрҙә ғәҙеллек менән идара итеү сығымдарын Дәүләт үҙ ҡарамағына алырға тейешлеген билдәләй. Был ҡағиҙә енәйәти ғәҙеллеккә ҡағылмай. Судьяларҙың ғәҙеллеге һәм нейтралитеты алдында тигеҙлек, эште асыҡтан-асыҡ тыңлау һәм икеләтә суд ултырышын үткәреү мөмкинлеге лә мөһим принцип булып тора. Закон шулай уҡ кассацияға мөрәжәғәт итеү мөмкинлеген дә күҙҙә тота.
Францияның суд системаһы күп баҫҡыслы, һәм уны ике тармаҡҡа — суд системаһының үҙенә һәм административ судтар системаһына бүлергә мөмкин. Дөйөм юрисдикция судтары системаһында иң түбән кимәлде бәләкәй инстанция трибуналдары биләй. Бындай трибуналдағы эштәр судья тарафынан шәхсән ҡарала. Әммә уларҙың һәр береһе бер нисә мировой судьянан тора. Ҙур булмаған трибунал ҙур булмаған суммаға эштәрҙе ҡарай, бындай судтарҙың ҡарарҙары апелляцияға бирелергә тейеш түгел.
Енәйәт эштәре буйынса был суд полиция трибуналы тип атала. Был трибуналдар палаталарға бүленә: граждан суды һәм холоҡ төҙәтеү суды. Апелляция суды ҡарарҙарҙы һәр ваҡыт коллегиаль тәртиптә ҡабул итә. Апелляция судының гражданлыҡ хоҡуғы өлөшө ике палатанан тора: гражданлыҡ һәм социаль эштәр. Шулай уҡ Сауҙа-сәнәғәт палатаһы бар. Ғәйепләү палатаһы функцияларының береһе — суд полицияһы хеҙмәткәрҙәренә ҡарата дисциплинар суд (Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәрҙәре, хәрби жандармерия һ. б.). Шулай уҡ бәлиғ булмағандар өсөн жандармерия палатаһы бар. Һәр ведомствола присяжныйҙар суды бар. Бынан тыш, Францияла махсус суд органдары бар: сауҙа судтары һәм хәрби судтар.
Юғары суд — кассация суды, социаль, коммерция, өс граждан һәм енәйәт палатаһынан, апелляция судтарынан — социаль, коммерция, граждан, холоҡ төҙәтеү палаталарынан, присяжныйҙар судтарынан, енәйәт судтарының беренсе инстанцияһы судтарынан — холоҡ төҙәтеү судтарынан һәм присяжныйҙар судтарынан, граждан инстанцияһының беренсе инстанцияһы судтарынан — ҙур инстанция судтарынан, енәйәт суды суд системаһының иң түбән кимәле — полиция судтарынан, гражданлыҡ суд системаһының иң түбән кимәле — инстанция судтары, коммерция суд системаһының иң түбән кимәле — коммерция судтары, социаль ғәҙеллектең суд системаһының иң түбән кимәле — Хеҙмәт бәхәстәре советы, административ судтың юғары суды — Дәүләт Советы, административ судтарҙың апелляция судтары — административ апелляция судтары, административ судтарҙың беренсе инстанцияһы судтары — административ судтар. Юғары контроль органы — иҫәп палатаһы, урындағы контроль органдары — өлкә иҫәп палаталары, президент импичменты эштәре буйынса суд — юғары суд, министрҙар импичменты эштәре буйынса суд — суд.

Прокуратура төрлө кимәлдәге суд ҡарамағындағы прокурорҙар тарафынан күрһәтелгән. Генераль прокурор урынбаҫарҙары менән апелляция суды ҡарамағында. Арбитраж судындағы прокуратураға генераль прокурор, уның беренсе урынбаҫары һәм юстиция министрына буйһонған урынбаҫарҙар инә.

Судьяларға белем биреүҙе Милли магистратура мәктәбе тормошҡа ашыра.

Урындағы үҙидара

Төп мәҡәлә: Францияла урындағы үҙидара Францияла урындағы үҙидара системаһы административ-территориаль бүленешкә ярашлы төҙөлә. Һайланған органдар булған коммуналарҙан, ведомстволарҙан һәм өлкәләрҙән тора.

• Коммуна — иң бәләкәй административ-территориаль берәмек. Францияла муниципаль советтар идара иткән 36 000-гә яҡын коммуна бар, улар башҡарма орган булып тора. Совет коммуна эштәре менән идара итә, бөтә социаль проблемалар буйынса үҙ граждандарының мәнфәғәттәренә ҡағылышлы мәсьәләләр буйынса ҡарарҙар ҡабул итә: мөлкәтте утилләштереү, кәрәкле социаль хеҙмәттәр булдырыу.
• Франция департаменттары Францияның административ-территориаль бүленешенең төп берәмеге булып тора. Департаменттар ватан (96) һәм сит ил идаралыҡтарына бүленә. Ведомство советы урындағы бюджетты ҡабул итеү һәм уның үтәлешен күҙәтеү, ведомство хеҙмәттәрен ойоштороу, мөлкәт менән идара итеү өсөн яуаплы. Ведомствоның башҡарма органы — генераль совет рәйесе.
• Төбәктәр — илдең административ бүленешендә иң ҙур берәмек. Һәр төбәктә иҡтисади һәм социаль комитеттар һәм төбәк кредит комитеты булдырылған. Төбәктең үҙ иҫәп палатаһы бар. Өлкә Советы үҙенең рәйесен һайлай, ул төбәктең башҡарма власы булып тора.

Дәүләт символикаһы

Халыҡты алып барыусы азатлыҡ, Эжен Делакруа, 1830 (Лувр)

Флаг

Төп мәҡәлә: Франция флагы Өс вертикаль һыҙатлы француз триколоры — зәңгәр, аҡ һәм ҡыҙыл — француз революцияһының өс төп идеяһын — азатлыҡты, тигеҙлекте һәм туғанлыҡты еткерә. Төҫтәрҙең был комбинацияһы үҙенең килеп сығышы менән маркиз де Лафайеттҡа бурыслы, ул революцион ҡарашлы граждандарға триколор, ҡыҙыл-аҡ-зәңгәр кокарда кейергә өндәй. Элек-электән ҡыҙыл һәм зәңгәр төҫ Париж төҫө тип һанала (һәм быны Бастилияны штурмлаған көндө революционерҙар файҙалана), ә аҡ төҫ француз монархияһы төҫө була. Беренсе тапҡыр 1790 йылда барлыҡҡа килгәс, француз триколоры һуңынан бер аҙ үҙгәртелә (тәүҙә ҡыҙыл төҫ таяҡтың һул яғында була) һәм 1794 йылда эшкәртелә. Триколор Наполеондың Ватерлеола еңелеүенән һуң ҡулланылыштан төшһә лә, ул 1830 йылда яңынан барлыҡҡа килә — шул уҡ де Лафайет марказы ярҙамында — һәм әле лә Франция флагы булып ҡала. Аҡ фондағы алтын ләләләр (орифламма) иҫке король флагы була.

Герб

Төп мәҡәлә: Франция гербы Икенсе империянан башлап Францияның закондар сығарыу кимәлендә раҫланған үҙ гербы булмай. Шуға ҡарамаҫтан, күп кенә рәсми документтарҙа дәүләттең рәсми булмаған эмблемаһы һүрәтләнә: фасция фонында лавр һәм имән ботаҡтары менән «R.F» монограммаһы менән пельт.

Партиялар һәм һайлауҙар

Политик партиялар

Уңдар

• Милли фронт — 1972 йылдан алып ғәмәлдә булған, евроскептицизм һәм ксенофобияға көйләүсе ультрахоҡуҡи милли партия.
• Милли республика хәрәкәте — 1999 йылдағы Милли фронттың айырылған бер өлөшө.
• Республикансылар — 2015 йылдың майында үҙгәртелгән «Халыҡ хәрәкәте союзы» партияһы. Төп консерватив партия, «Республиканы яҡлау союзы» галлистының вариҫы.
• Франция өсөн хәрәкәт — уң-консерватив голлистик партия.
• Сәйәси республика — хоҡуҡ үҙәксе голлистар партияһы.
• «Тор, республика» — 2008 йылда барлыҡҡа килгән социал-консерватив голлистик партия.
• Франция һәм Европа бойондороҡһоҙлоғо өсөн берләшеү — 1999 йылдан алып Европа голлистик партияһы.
• Һунарсылыҡ, балыҡ тотоу, тәбиғәт, йолалар — 1989 йылда нигеҙләнгән традицион партия.

Центристик

• Демократик хәрәкәт — 2009 йылда Франция демократияһы өсөн Союз нигеҙендә Франсуа Байру тарафынан ойошторолған либераль партия.
• Демократиктар һәм бойондороҡһоҙҙар союзы — 2012 йылда туғыҙ партиянан торған үҙәкләштерелгән көс, улар иҫәбендә:
  • Радикаль партия — Францияның боронғо (1901 йылдан) сәйәси партияһы;
  • Яңы үҙәк — Демократик хәрәкәткә инмәгән француз демократияһы өсөн 2007 йылда Союз ағзалары тарафынан ойошторолған социал-либераль партия;
  • Хәҙерге һул яҡтары — Социалистик партияның хоҡуҡлы ағзалары тарафынан 2007 йылда ойошторолған һәм Халыҡ хәрәкәте өсөн союзға ярҙам иткән реформистик партия.

Һул центристик

• Радикаль һул партия — 1972 йылда Радикаль партияның һул ҡанаты ойошторған һул либераль партия.
• Социалистик партия — Эшсе интернационалдың Франция секцияһы базаһында 1969 йылда нигеҙләнгән илдең төп социалистик партияһы.
• Европа Йәшелдәр экологияһы — 2010 йылда «Европа экологияһы» һәм «Йәшелдәр» партияларының ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һул мәғәнәле экологик партия.

Һулдар

• Һул фронт — 2008 йылда ойошторолған коммунистик һәм демосоциалистик көстәрҙең сәйәси коалицияһы; уларға түбәндәгеләр инә:
  • Франция коммунистар партияһы — Көнбайыш донъяһында 1920 йылда нигеҙ һалынған иң эре коммунистик партияларҙың береһе;
  • Һул партия — 2009 йылда Жан-Люк Меленчон етәкселегендә социалистик партияның элекке ағзалары тарафынан ойошторолған һул социалистик партия;
  • Унитар һулдар, конвергенция һәм альтернативалар, антикапиталистик һулдар — Революцион коммунистик лига һәм Яңы антикапиталистик партия фракциялары.
• Яңы антикапиталистик партия — 2009 йылда үҙ-үҙен тарҡатыусы Троцкист революцион коммунистик лигаһы базаһында ойошторолған радикаль һул партия (Берләшкән Дүртенсе Интернационал секцияһы).
• Эшселәр көрәше — троцкистар партияһы, уның тарихы 1939 йылға ҡарай, эшсе синыф менән эшләүгә йүнәлтелгән.
• Бойондороҡһоҙ эшселәр партияһы — тарҡалған троцкистар эшсе партияһы тирәләй һул евроскептик партия.
• Республика һәм гражданлыҡ хәрәкәте — 1993 йылда Социалистик партияның элекке ағзаһы Жан-Пьер Шевенман ойошторған һул популистик евроскептик партия.

Һайлауҙар

2008 йылдың сентябрендә үткән һайлау һөҙөмтәләре буйынса, 343 Сенат ағзаһы түбәндәгесә билдәләнә:

• Халыҡ хәрәкәте союзы (UMP) фракцияһы: 151 (44 %).
• Социалистик фракция: 116 (33,82 %).
• «Центристик союз» фракцияһы: 29.
• Коммунистик, республика һәм гражданлыҡ фракцияһы: 23.
• «Европа демократик һәм социаль берлеге» фракцияһы: 17.
• Ниндәй ҙә булһа фракцияла тормаусылар: 7.

2007 йылдың 10 һәм 17 июнендәге һайлау һөҙөмтәләре буйынса Милли йыйылышта 577 депутат була, улар түбәндәгесә бүленә:

• Халыҡ хәрәкәте союзы (UMP) фракцияһы: 314 (өҫтәп 6 ҡушылыусы).
• Социалистик радикаль һәм гражданлыҡ фракцияһы: 186 (өҫтәүенә 18 ҡушылыусылар).
• Һул демократик һәм республика фракцияһы: 24.
• Яңы центристик фракция: 20 (өҫтәп 2 ҡушылыусы).
• Ниндәй ҙә булһа фракцияла тормаусылар: 7.

Төбәк һайлауҙары Францияла 2010 йылдың мартында үтә. Ике тур тауыш биреү һөҙөмтәһендә өлкә советының 1880 кәңәшсеһе һайлана. Һайлауҙар илдең бөтә 26 төбәгендә, шул иҫәптән сит илдәрҙә 4 төбәктә үтә. Ағымдағы төбәк һайлауҙары 2012 йылғы президент һайлауына тиклем көс һынауы тип атала ла инде.

Һайлауҙа «Социалистик партия» етәкселегендәге «Һул союз» оппозиция коалицияһы еңеп сыға. Коалиция составына шулай уҡ «Европа-экология» һәм «Һул фронт» партиялары инә. Беренсе турҙа улар 29 %, 12 % һәм 6 % йыя, ә «Халыҡ хәрәкәте союзы» президент партияһы — ни бары 26 %. Икенсе тур һөҙөмтәләре буйынса «Һулдар союзы» 54 % тауыш йыя, шуға күрә Францияның Европалағы 22 төбәгенән 21-е тауыш бирә. Саркози фирҡәһе тик Эльзас өлкәһен генә һаҡлап ҡала.

Ультра-уң «Милли фронттың» уңышы көтөлмәгән хәл була, ул икенсе турҙа дөйөм алғанда 2 миллион самаһы тауыш, йәғни 9,17 % тауыш йыя. Фирҡә илдең 12 төбәгендә тауыш биреүҙең икенсе турына үтә, уларҙың һәр береһе уртаса 18 % тауыш йыя. Прованс-Альп — Лазур Яры төбәгендә партия исемлеген етәкләгән Жан-Мари Ле Пен үҙе бында үҙенең партияһы тарихында иң яҡшы һөҙөмтәгә өлгәшә, 22,87 % тауыш йыйып, үҙенең яҡлыларға урындағы советта 123 урындың 21-ен бирә Францияның төньяғында, Норд-Па-де-Кале төбәгендә һайлаусыларҙың 22,20 проценты Милли фронт өсөн тауыш бирә, уның урындағы исемлеген партия лидеры Марин Ле Пендың ҡыҙы етәкләй, был өлкә советында 113 урындың 18-е Милли Фронтҡа гарантия бирә.

Тышҡы сәйәсәт

Хәҙерге ваҡытта Франция донъя сәйәсәтендә төп уйынсыларҙың береһе булып тора, уны һис шикһеҙ хәҙерге донъяның «бөйөк державаһы» тип атарға мөмкин һәм был фараз түбәндәге принциптарға нигеҙләнә:

1. Франция үҙенең тышҡы сәйәсәтен үҙ аллы билдәләй. Сәйәси үҙаллылыҡ хәрби көскә (иң элек ядро ҡоралына) нигеҙләнә;
2. Франция халыҡ-ара сәйәси ҡарарҙар ҡабул итеүгә халыҡ-ара ойошмалар аша йоғонто яһай (БМО Именлек Советының даими ағзаһы, Европа Союзында роль башҡарыусы статусы айҡанлы);
3. Франция донъя идеологик лидеры ролен уйнарға тырыша (үҙен донъя сәйәсәтендә Франция революцияһы принциптарының «байрағы» тип иғлан итеп һәм бөтә донъяла кеше хоҡуҡтарын яҡлаусы);
4. Францияның донъяның айырым төбәктәрендә (иң элек Африкала) айырым роле;
5. Франция донъя берләшмәһенең күпселек өлөшө өсөн мәҙәни таратыу үҙәге булып ҡала.

Франция Европа союзына нигеҙ һалыусы илдәрҙең береһе (1957 йылдан алып) булып тора һәм хәҙер уның сәйәсәтен билдәләүҙә әүҙем роль уйнай.

Францияла ЮНЕСКО (Париж), Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы (ОЭСР), Интерпол (Лион), Халыҡ-ара үлсәүҙәр һәм үлсәүҙәр бюроһы (Севр) кеүек ойошмаларҙың штаб-фатирҙары урынлашҡан.

Франция — бик күп донъя һәм төбәк халыҡ-ара ойошмалар ағзаһы:

• 1945 йылдан алып Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы;
• Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советының даими ағзаһы (йәғни вето хоҡуғына эйә);
• Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы ағзаһы (1995 йылдан алып, уға тиклем ГАГТ ағзаһы);
• 1964 йылдан алып Ун төркөм ағзаһы;
• Тымыҡ океан берләшмәһе Секретариатында инициатор ил;
• Халыҡ-ара Валют Фонды һәм Бөтә донъя банкы ағзаһы;
• Һиндостан Океаны Комиссияһы ағзаһы;
• Кариб дәүләттәре ассоциацияһының ассоциацияланған ағзаһы;
• 1986 йылдан алып Франкофонияны ойоштороусы һәм унда төп ҡатнашыусы;
• 1949 йылдан алып Европа Советында;
• Европала именлек һәм хеҙмәттәшлек буйынса ойошма ағзаһы;
• Оло һигеҙҙә ҡатнашыусы.

Франция — Европала именлек һәм хеҙмәттәшлек буйынса ойошманың Минск төркөмө — Таулы Ҡарабах конфликтын көйләү буйынса эшсе органдың рәйестәше.

Жак Ширак һәм Владимир Путин. Мәскәү, 2005 йылдың 9 майындағы парад.

Францияның тышҡы сәйәсәтенең төп йүнәлештәре араһында түбәндәгеләрҙе айырып була:

• Европа Союзы сиктәрендәге эшмәкәрлеге;
• Урта диңгеҙ төбәгендәге сәйәсәт (Төньяҡ Африка һәм Яҡын Көнсығыш);
• айырым илдәр менән ике яҡлы мөнәсәбәттәр урынлаштырыу;
• Ла-Франкофонияны ойоштороу сәйәсәтен тормошҡа ашырыу;
• НАТО-ла эшмәкәрлеге.

1. Франция, төбәк һәм глобаль кимәлдәрҙә тышҡы сәйәси мәнфәғәттәрен уңышлы тормошҡа ашырып, күп актуаль халыҡ-ара проблемаларҙы хәл итеүгә ҙур йоғонто яһай. Хәҙерге донъя саҡырыуҙарына яуап эҙләп, Франция халыҡ-ара партнерҙарҙың киң даирәһе менән үҙ-ара килешеп эш итеүенә таяна, үҙе өсөн уңайлы тышҡы сәйәси ҡарарҙар ҡабул итеүгә өлгәшә.

2. Тышҡы сәйәсәтте ҡорғанда Франция етәкселеге ил эсендә сәйәси көстәрҙең бүленеше үҙенсәлектәрен, тарихи үткәндең традицияларын һәм мираҫын, донъяла француз дәүләтенең роле һәм урыны тураһында коллектив төшөнсәләрҙе, шулай уҡ Францияның тышҡы сәйәси мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыуҙа ҡулланырға кәрәкле ысулдарҙы иҫәпкә ала.

3. Тышҡы сәйәсәттең Европа йүнәлеше Париж өсөн өҫтөнлөклө булып тора, был башҡа йүнәлештәрҙә француз тышҡы сәйәси курсына етди йоғонто яһай. Бер яҡтан, Франция Европа союзы вәкиле ролендә сығыш яһай, был уның Европа союзына ҡарата тышҡы халыҡ-ара партнерҙар менән диалогта позицияһын нығыта. Икенсе яҡтан, Евросоюзда ағзалыҡ Париж өсөн билдәле бер сикләү булып тора, сөнки Франция Европа союзы буйынса партнёрҙары менән үҙ сәйәсәтен тағы ла нығыраҡ килешергә мәжбүр.

4. Франция Европа интеграция процесы үҫешенең этәргес көсө булараҡ сығыш яһай, был, атап әйткәндә, Лиссабон килешеүен әҙерләгәндә һәм ҡабул иткәндә, шулай уҡ еврозонаның бурыс көрсөгөн еңеп сығыуға йүнәлтелгән саралар әҙерләгәндә сағыла. Был йүнәлештә сәйәсәтте ҡорғанда Париж үҙ мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыуҙа ныҡышмалылыҡтан тыш, ике яҡҡа ла ҡулайлы ҡарарҙар ҡабул итеүгә булышлыҡ итеп, һығылмалылыҡ та күрһәтә.

5. Франция мөһим роль уйнаған Лиссабон килешеүе Европа союзы институттарын яңы киңәйтелгән составҡа яраҡлаштырыуға йүнәлтелә. Килешеүҙе әҙерләүҙә Париждың әүҙем роле уның реформалар үткәреүҙә һәм Европа союзының геосәйәси ролен көсәйтеүҙә, шул иҫәптән «Европа оборона берҙәмлеген» булдырыуҙа ҡыҙыҡһыныуын дәлилләй.

6. Лиссабон килешеүе, Европа союзының ағза-дәүләттәр мәнфәғәттәренән өҫтөн булыуын танып, Европа союзын федератив берләшмәгә үҙгәртеү юлында мөһим аҙым булып тора. Франция Европа союзының федератив ҡоролошона күсеү идеяһын рәсми хупламаһа ла, ул был ҡарарҙарҙы яңы шарттарҙа Европа интеграцияһын артабан үҫтереү өсөн кәрәк булараҡ алға ебәрә.

7. Францияның еврозоналағы бурыс көрсөгөн еңеп сығыу мәсьәләләре буйынса позицияһы уның берҙәм Европа валютаһын һаҡлап ҡалыу яҡлы булыуын раҫлай. Евро кимәлендә көрсөккә ҡаршы көрәш буйынса күрелгән һәм кредит-аҡса өлкәһендә үҙәк органдарҙың вәкәләттәрен көсәйтеүгә йүнәлтелгән саралар союздың федерацияға артабан хәрәкәт итеүе тураһында һөйләй. Францияның был сараларҙы индереүгә ризалығы берҙәм Европа валютаһын ҡотҡарыу өсөн бик мөһим булыуы менән аңлатыла.

8. Германия Европа союзына Францияның иң мөһим партнёры булып ҡала. Формалашҡан сәйәси франк-герман тандемы ике ил позицияларының Европа сәйәсәте мәсьәләләре даирәһе буйынса яҡын булыуы хаҡында һөйләй. Париж менән Берлин Европа төҙөлөшөнөң бөтә төп мәсьәләләрен хәл итеүҙә әүҙем хеҙмәттәшлек итте. Франко-герман үҙ-ара килешеп эш итеүе Лиссабон килешеүен әҙерләүгә һәм ҡабул итеүгә булышлыҡ иткән мөһим факторға әйләнде. Тандем еврозонаның бурыс көрсөгөн еңеп сығыуҙа ла ҙур роль уйнаны. Шуның менән бергә был ике ил араһында айырманың булмауын йәки конкуренцияның булмауын аңлатмай.

9. Францияның Европа сәйәсәтен өйрәнеү Евросоюз эсендә үҙенсәлекле формаль булмаған «махсуслашыу»ҙың көсәйеүенә тенденцияны асыҡларға ярҙам итте. Германияның «көнсығыш» йүнәлештәге позицияларын нығытыу шарттарында (Рәсәй, БДБ илдәре, Көнсығыш Европа дәүләттәре менән мөнәсәбәттәр) Франция Урта диңгеҙ төбәге һәм Төньяҡ Африка илдәренә йөҙө менән борола бара.

10. Яңы быуаттың тәүге ун йыллығында Франция Америка ҡушма штаттары менән мөнәсәбәттәрҙе үҫтереүгә ҙур иғтибар бүлде. Париж менән Вашингтон дөйөм идеологияны берләштерә, уның нигеҙендә шәхси милектең тейелгеһеҙлеге, демократияны һәм кеше хоҡуҡтарын яҡлау идеялары ята. Был — бер «көнбайыш ғаиләһе» ағзалары, һәм улар араһында төрлө яҡлы хеҙмәттәшлек үҫешә. Шуның менән бергә, Франция-Америка мөнәсәбәттәре бер ҡасан да еңел булманы. Яҡтар үҙ-ара хеҙмәттәшлек итеп кенә ҡалманы, шулай уҡ төрлө мәсьәләләр буйынса бер-береһе менән ярыша.

11. Америка ҡушма штаттары Европа союзынан ситтә Францияның иң эре сауҙа-иҡтисади партнеры булып ҡала. Ике илдең сауҙа-иҡтисади хеҙмәттәшлегенең мөһим факторы — фән ҡаҙаныштарын күпләп талап иткән продукция әҙерләүҙә һәм етештереүҙә Америка лидерлығын һаҡлап ҡалыу.

12. Глобалләшеү шарттарында Франция етәкселеге алдында торған төп бурыстарҙың береһе — социаль йүнәлешен һаҡлап ҡалып, француз иҡтисадының конкуренцияға һәләтлелеген һаҡлау. Социаль-иҡтисади өлкәгә йөкләмәне кәметергә һәм хәрби сығымдарҙы ҡыҫҡартырға ынтылып, Париж халыҡ-ара хеҙмәт бүленешенең өҫтөнлөктәрен нығыраҡ файҙалана, заманса ҡоралдар һәм элемтә саралары булдырыу эшендә Европа союзы һәм Һиндостан буйынса партнерҙар менән хеҙмәттәшлеккә таяна. Франция алдынғы технологиялар ҡабул итеүгә нигеҙләнгән берҙәм трансатлантик хәрби-сәнәғәт комплексын ойоштороуҙа әүҙем ҡатнаша һәм Америка ҡушма штаттарын Европанан ситтәге ҙур сауҙа партнеры булараҡ ҡына түгел, иң әһәмиәтле хәрби-сәйәси союздаш булараҡ та ҡарай.

НАТО-ла эшмәкәрлеге

Франция НАТО составына инә (1949 йылдан), әммә президент де Голль ваҡытында 1966 йылда үҙенең бойондороҡһоҙ хәүефһеҙлек сәйәсәтен алып барыу өсөн союздың хәрби өлөшөнән сыға. Президент Жак Ширак эшләгән осорҙа Францияның НАТО-ның оборона структураларына ғәмәлдә ҡыҫылыуы көсәйә.

2007 йылдың майында Николя Саркози президент булғандан һуң, Франция 2009 йылдың 4 апрелендә Альянстың хәрби ҡоролошона кире ҡайта. Францияның НАТО-ға ҡарата сәйәсәте, Франсуа Миттерандан башлап, бер-бер артлы бара. 1991 йылдың ғинуарында француз ғәскәрҙәре Күвейтте азат итеү өсөн «Сүл дауылы» операцияһында ҡатнаша. 1999 йылда Франция НаТО-ның Босния һәм Косоволағы хәрби операцияларында ҡатнаша. Франция 2008 йылдың авгусында киҫкенләшкән грузин-осетин конфликтын көйләүҙә әүҙем ҡатнаша. Рәсәй һәм Франция президенттары — Дмитрий Медведев һәм Николя Саркози осрашыуында — 2008 йылдың 12 авгусында Мәскәүҙә үткән һөйләшеүҙәр барышында хәрби конфликтты хәл итеү буйынса «Медведев-Саркози планы» тип аталған планға ҡул ҡуйыла.

Ҡораллы көстәр

Йыл һайын үткәрелгән Бастилия көнөндә хәрбиҙәр парады

Дөйөм алғанда, Франция ҡораллы көстәр составында үҙебеҙҙә етештерелгән заманса ҡорал һәм хәрби техниканың тулы спектры тиерлек булған бик аҙ илдәрҙең береһе булып тора. Ул атыу ҡоралынан алып ата торған атом йөрөтөүсе авиацияға эйә.

Франция ядро ҡоралына эйә булыусы ил булып тора. Француз хөкүмәтенең рәсми позицияһы һәр ваҡыт «билдәләнгән ядро арсеналын минималь кимәлдә» булдырыу ине. Бөгөнгө көндә был кимәл дүрт атом һыу аҫты кәмәһен һәм ядро ракеталары менән йөҙгә яҡын самолётты тәшкил итә.

Республикала контракт нигеҙендә хеҙмәт итеү системаһы эшләй һәм хәрби бурыс юҡ. Бөтә подразделениеларҙы үҙ эсенә алған хәрби персонал 270 мең самаһы кеше тәшкил итә. Шуның менән бергә, республика президенты Николай Саркози башлаған реформаға ярашлы, армиянан күбеһенсә административ вазифаларҙа торған хеҙмәткәрҙәрҙең 24 проценты эштән бушатылырға тейеш.

Халҡы

Департамент буйынса Франция халҡының тығыҙлығы

2017 йылдың 1 ғинуарына ҡарата баһалауҙар буйынса, Францияла йәшәүселәр метрополияла 64 859 773 кеше һәм диңгеҙ аръяғы биләмәләрен иҫәпкә алғанда 66 991 000 кеше тәшкил итә. [[Файл:France_demographics_transition_1901-2020.gif|thumb|450px|300px|1901 — 2020 йылдарҙа Франция халҡының йәш-енес пирамидалары.

Франция халҡының 2019 йылдың 1 ғинуарына йәш-енес пирамидаһы

Францияла халыҡтың тығыҙлығы — 103 кеше/км2. Ошо күрһәткес буйынса ил Евросоюз илдәре араһында 14-се урынды биләй. Францияла тыуым коэффициенты Европала иң юғарыларҙың береһе — бала табыу йәшендәге бер ҡатынға 2,01 бала. Францияла 100 меңдән ашыу кеше йәшәгән 57 ҡала биләмәһе иҫәпләнә.

2016 йылға ҡарата Францияның иң эре ҡала агломерациялары халҡы:

Париж — 10 870; Лион — 1635; Марсель — 1610; Лилль — 1060; Ницца — 970; Тулуза — 955; Бордо — 950. 2006 йылда халыҡтың 10,1 % сит ил сығышлын (йәғни тыуған ваҡытында Франция граждандары булмаған), уларҙың 4,3 % -ы француз гражданлығы алған.

Милли составы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Францияла иммиграция

Француз сәйәси лексиконы «милли әҙселек» йәки хатта «милләт» төшөнсәһен Советтар Союзында һәм советтан һуңғы Рәсәйҙәге мәғәнәлә ҡулланылмай. Француз лексиконында «милли» һүҙе тик «гражданлыҡ» тигәнде генә аңлата, ә «милли, милли» сифаты дәүләткә — Франция Республикаһына ҡарай, сөнки республика «милләттән» — дәүләткә, милли суверенитетҡа эйә булған халыҡтан килә, ул Франция Республикаһы Конституцияһының 3-сө статьяһында нығытыла. Шулай итеп, Францияла рәсми этник статистика юҡ.

Совет энциклопедиялары, баһалау ысулдарын һүрәтләмәйенсә, 1975 йылға илдең этник составы тураһында мәғлүмәттәр килтерә: халыҡтың 90 процентын этник француздар тәшкил иткән. Милли аҙсылыҡтарға эльзас һәм лотарингтар (яҡынса 1,4 миллион кеше), бретондар (1,25 миллион кеше), йәһүдтәр (500 меңгә яҡын кеше), фламандтар (300 мең кеше), каталондар (250 мең кеше), басктар (140 мең кеше) һәм корсикандар (280 мең кеше) инә..

Шул уҡ сәбәптәр буйынса Францияла этник әрмәндәр һанын баһалау ҙа төрлө: төрлө мәғлүмәттәр буйынса ул 350-нән 500 мең кешегә тиклем тәшкил итә.

Эльзастар немец теленең алеманн диалектында, лотарингтар уның франк һөйләштәрендә һөйләшә. Күпселек эльзастар өсөн немец теле әҙәби тел булып тора. Эльзастарҙың күбеһе — католиктар, ауыл халҡы араһында протестанттар (лютерандар һәм кальвинистар) бар.

Француздар

Бретондар дүрт диалекты булған индо-европа ғаиләһенең кельт төркөмөнөң бретон телендә һөйләшә: трегьер, корнуайль, ванн һәм леонар. Әҙәби телдең нигеҙен тәшкил итә. бретон телендә Бретандың көнбайышында яҡынса 200 000 кеше һөйләшә. Көнсығыш Бретанда телендә француз теленең галло диалекты киң таралған. Әммә төп идеяһы — тел түгел, ә дөйөм тарих, килеп сығышы, айырым географик сығышы һәм шунан сығып, үҙенсәлекле һөнәрҙәр. Бретань кельт мәҙәниәте үҫеше үҙәге булып тора.

Фламандтар илдең төньяғында, француз Фландрияһында йәшәй. Көньяҡ голланд телендә һөйләшәләр. Дине буйынса улар башлыса католиктар.

Корсика утрауында корсиканлылар (үҙ атамаһы «корси») йәшәй. Француз телендә һөйләшәләр. Көндәлек тормошта ике итальян диалекты ҡулланыла: чизмонтан һәм ольтремонтан. Улар катoлицизмды хуп күрә.

Францияла Лабур, Суль һәм Түбәнге Наварра райондарында басктар (үҙ атамаһы эускалдунак — «баск телендә һөйләшеүселәр») йәшәй; Испанияла — Бискайя, Гипускоа, Алава, Наварра провинциялары. Баск теле айырымланған, өҫтәүенә диалекттарға бүленә. Рәсми һөйләшкән телдәр — француз һәм испан телдәре. Басктар католицизм динен тота.

2019 йылға Францияла 6,7 миллион иммигрант йәшәй, был ил халҡының 9,9 процентын тәшкил итә. 2018 йылда иммигранттар һәм уларҙың туранан-тура вариҫтары 14 миллион кеше тәшкил итә (Франция халҡының 20,9 проценты). 2011 йылғы иҫәпләүҙәр буйынса, Францияның 60 йәшкә тиклемге халҡының яҡынса 30 процентын өсөнсө быуын иммигранттары тәшкил итә.

Иҡтисади именлеге

Францияла минималь сәғәтлек эш хаҡы (SMIC) дәүләт тарафынан билдәләнә һәм ҡайтанан ҡарала. 2010 йылда ул 8,86 €/сәғәт тәшкил итә, был 1343,77 €/айға тап килә (сәғәтлек эш хаҡын айлыҡ иҫәпләүҙе INSEE 35 сәғәтлек эш аҙнаһын иҫәпләү нигеҙендә башҡара).

Францияла эш хаҡының яҡынса 10 проценты SMIC кимәлендә тора (ваҡытлыса эш урындары өсөн был өлөш 23 %). Шул уҡ ваҡытта эшләүсе француздарҙың дөйөм йыллыҡ килеме SMIC кимәлендә тора.

Эш хаҡын бөтә ил буйынса бүлеү тигеҙ түгел: уртаса эш хаҡы кимәле буйынса Париж төбәге алдынғылыҡты биләй — йылына 27 мең евро, башҡа төбәктәрҙең уртаса эш хаҡы йылына 18—20 мең евро.

Ғаилә килеме ҡулланыу берәмегенә (ЕП) баһалана — ғаиләнең беренсе өлкән кешеһе берәмек булып иҫәпләнә, ҡалған ғаилә ағзалары 14 йәшкә тиклем 0,3, 14 йәшкә тиклем һәм унан да юғарыраҡ — 0,5. Француз ғаиләләренең 10 процентының ғына килем кимәле 35 700 €/EП, 1 % — 84 500 €/EП, 0,1 % — 225 800 €/EП, 0,01 % — 687 900 €/EП.

2017 йылда Францияла уртаса эш хаҡы айына 2998 евро (тулайым) һәм 2225 евро (нет.) тәшкил итә. 2020 йылдың 1 ғинуарынан Францияла минималь эш хаҡы 1539,42 евро (тулайым) һәм 1219 евро (нет).

Дин

Францияла дин 2009 йылға торошта

  Католиктар (41%)

  Динһеҙҙәр (40%)

  Башҡа диндәр (5%)

  Лютерандар (2%)

  Православные (2%)

  Башҡа христиандар (2%)

  Мосолмандар (5%)

  Буддисты (1%)

  Йәһүттәр (1%)

  Мәғлүмәт юҡ (1%)

Франция — донъяуи ил, выждан азатлығы конституцион хоҡуҡ менән тәьмин ителә. Бында донъяуи тәғлимәт барлыҡҡа килгән һәм үҫешкән, 1905 йылғы законға ярашлы, дәүләт бөтә дини ойошмаларҙан ныҡлы айырыла. Франция 1872 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа дин тураһында рәсми мәғлүмәттәр йыймай, был ил халҡының дини составын баһалауҙы ҡыйынлаштыра. 1872 йылда дәүләт власы органдарына кешеләрҙең милләте йәки дини ҡараштары тураһында мәғлүмәттәр йыйыуҙы тыйған закон 1978 йылда кешенең расаһын, милләтен, сәйәси, фәлсәфәүи йә дини ҡараштарын асыҡлаусы шәхси мәғлүмәттәрҙе йыйыуҙы йәки ҡулланыуҙы тыйыуҙы һыҙыҡ өҫтөнә алған закон менән раҫлана. Республиканың донъяуи характеры үҙаң булараҡ ҡабул ителә. Француз милләте шул тиклем берҙәм булыуҙан туҡтағас, дини мәсьәләләр ярайһы уҡ ауыр ҡабул ителә.

2008 йылда Француз статистика институты (INSEE) тикшеренеүҙәре (2015 йылда Le Monde баҫмаһы):

• Үҙҙәрен ниндәй ҙә булһа дингә ҡараған тип һанамай — 45 %;
• Католиктар, 43 %;
• Мосолмандар, 8 %;
• Протестанттар, 2 %;
• Православие — 1 %;
• Йәһүдтәр, 1 %;
• Буддистар, 1 %;
• Башҡалары — 1 %.

WIN-Gallup International компанияһы үткәргән 2012 йылда үткәрелгән глобаль тикшеренеүҙәргә ярашлы, Франция донъяның иң аҙ динле илдәренең береһе тип таныла. Тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, 1671 респонденттан:

• 29 % үҙҙәрен инанған атеистар тип атаған (донъяла 4-се урын, донъяла уртаса — 13 %);
• 34 % дингә ҡарамаған кешеләр (донъя буйынса уртаса күрһәткес — 23 %);
• 37 % диндар (теләһә ниндәй дин яҡлылар; донъя буйынса уртаса күрһәткес — 59 %);
• 1 % — яуап биреүҙә ҡыйынлыҡ кисергән йәки яуап биреүҙән баш тартҡан (донъя буйынса уртаса күрһәткес — 5 %).

Иң эре протестант сиркәүҙәре — Францияның Берләшкән протестант сиркәүе (400 000 һәм Эльзас һәм Лотарингияның протестант сиркәүҙәре союзы; ике сиркәү ҙә реформат һәм лютерандарҙы берләштереү юлы менән булдырыла. Иң йылдам үҫеүсе конфессияны пятидесятниктар тәшкил итә (2001 йылда 307 000).

The World Factbook мәғлүмәттәре буйынса, 2015 йылға Франция халҡының дине буйынса составы: христиандар (күпселек осраҡта католиктар) — 63—66 %, Мосолмандар — 7-9 %, буддистар — 0,5-0,75 %, йәһүдтәр — 0,5-0,75 %, атеистар — 23-28 %, башҡалары — 0,5-1,0 %..

2019 йылға Франция халҡының дин буйынса составы: католиктар — 41 %, динһеҙҙәр — 40 %, мосолмандар — 5 %, башҡа диндәр — 5 %, лютерандар — 2 %, православие — 2 %, башҡа христиандар — 2 %, буддистар — 1 %, йәһүдтәр — 1 %, мәғлүмәттәр юҡ — 1 %.

Телдәр

Дәүләттең рәсми теле — күпселек халыҡ һөйләшкән француз теле. Индо-европа телдәр ғаиләһенә ҡарай (роман төркөмө, галло-роман төркөмсәһе). Һүҙмә-һүҙ латин теленән барлыҡҡа килгән һәм башҡа роман теленә ҡарағанда унан алыҫлашҡан. Яҙыу латин алфавиты нигеҙендә.

Хәҙерге француз теле, Окситанияла киң таралған окситан-роман диалекттары (Langue d’Oc) төркөмөнән айырмалы рәүештә, Төньяҡ Францияның галл-роман диалекттарынан килеп сыға. Франция диалекттарының был ике төп төркөмө араһындағы айырма «эйе» (oil/oc) һүҙен әйтеү ысулы менән бәйле була. Әлеге ваҡытта Langue d’Oil Langue d’Ocты ҡыҫырыҡлап сығарған тиерлек. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, беҙҙең көндәргә тиклем Францияла көндәлек тормошта төньяҡ һәм көньяҡ төркөмдәренең төрлө диалекттары ҡулланыла.

1994 йылда «Тел тураһында» закон (Тубон законы) ҡабул ителә. Унда француз теле республиканың теле булараҡ ҡына билдәләнмәй, шулай уҡ сит һүҙҙәр, үҙләштереүҙәр менән сүпләнеүҙән дә һаҡлай.

Францияла рәсми тел менән бер рәттән 7 тел һәм диалект ерле төбәк телдәре статусына эйә: баск, бретон, фламанд, эльзац (нем.), каталан, корсикан (итал.), окситан. 2010 йылдың йәйендә Франция Конституцияһына француз һәм төбәк телдәрен һөҙөмтәле тигеҙләү маҡсатында төҙәтмәләр индерелә, һуңғыһы «ил мираҫының бер өлөшө» тип таныла.

Иҡтисады

Файл:GDPBV.png

1992-2009 йылдарҙа Оло һигеҙ илдәрҙә эске тулайым продукт динамикаһы, 1992 йылғы кимәлдән проценттарҙа

Франция — юғары үҫешкән постиндустриаль ил, сәнәғәт етештереүе буйынса донъяла алдынғы урындарҙың береһен биләй. Эске тулайым продукт 2009 йылда €1,9 триллион ($2,6 триллион доллар) тәшкил итә. Шул уҡ йылда йән башына ЭТП €30 691 ($42,747) тәшкил итә. Номиналь ЭТП буйынса Франция АҠШ, Ҡытай, Япония, Германия һәм Бөйөк Британиянан һуң донъяла 6-сы иҡтисади держава булып тора (2018 йыл мәғлүмәттәре буйынса). 551 602 км² биләмәһе һәм 64 миллион халҡы, шул иҫәптән сит ил территориялары менән Франция «эре» ил тип һанала. Ә уның иҡтисады халыҡ-ара аренала төп роль уйнарға мөмкинлек бирә. Франция үҙенең тәбиғи өҫтөнлөктәре менән файҙалана, Европала үҙенең үҙәк географик урынлашыуынан алып Көнбайыш Европаның төп сауҙа юлдарына : Урта диңгеҙгә, Ла-Маншҡа, Атлантикаға сығыу мөмкинлеге бар.

Был йәһәттән 1957 йылда булдырылған Дөйөм Европа баҙары, элекке колониялар һәм сит ил территориялары әһәмиәтле коммерция партнерҙары булып торһа ла, француз предприятиелары үҫешенең файҙалы факторы булып тора.

Сәнәғәте

Тимер һәм уран мәғдәне һәм боксит сығарыла. Машиналар эшләү сәнәғәтенең төп тармаҡтары булып машиналар эшләү, шул иҫәптән автомобиль, электротехник һәм электрон (телевизорҙар, кер йыуыу машиналары һ. б.), авиация, суднолар төҙөү (танкерҙар, диңгеҙ паромдары) һәм станоктар эшләү тора. Франция донъяла иң эре химик-нефть химияһы продукттары (шул иҫәптән каустик сода, синтетик каучук, пластмасса, минераль ашламалар, фармацевтика һ. б.), ҡара һәм төҫлө (алюмин, ҡурғаш һәм цинк) металдар иң эре етештереүселәрҙең береһе булып тора. Донъя баҙарында француз кейеме, аяҡ кейеме, биҙәүестәр, парфюмерия һәм косметика, коньяктар, сырҙар (400-гә яҡын сорт етештерелә) билдәлелек алған.

Ауыл хужалығы

Обержанвиль ҡаласығында «Renault» заводы

Франция Европала иң эре ауыл хужалығы продукцияһы етештереүселәрҙең береһе булып тора, эре мөгөҙлө мал, сусҡа, ҡош ите һәм һөт, йомортҡа, ит етештереү буйынса донъяла алдынғы урындарҙың береһен биләй. Ауыл хужалығына ЭТП-ның яҡынса 4 проценты һәм илдең эшкә һәләтле халҡының 6 проценты тура килә. Европа берлеге етештереү күләменең 25 процентын Францияның ауыл хужалығы продукцияһы тәшкил итә. Ауыл хужалығы ерҙәре 48 миллион гектар майҙанды биләй, был мегаполис территорияһының 82 процентын тәшкил итә. Хужалыҡтарҙың ярайһы уҡ ҙур булмаған күләме социаль-иҡтисади ҡоролоштоң үҙенә генә хас үҙенсәлеге булып тора. Уртаса ер биләмәләре — 28 гектар, был Европа берләшмәһе илдәренең тейешле күрһәткестәренән артып китә. Ер милкендә ҙур тарҡалыу күҙәтелә. Хужалыҡтарҙың яртыһынан күберәге хужалар ерендә урынлашҡан. Эре хужалыҡтар етештереүҙең төп көсө булып тора. Ауыл хужалығы ерҙәренең 52 процентын 50 гектарҙан ҙурыраҡ хужалыҡтар тәшкил итә, был дөйөм сумманың 16,8 процентын тәшкил итә. 2/3 ашыу продукция менән тәьмин итәләр, ауыл хужалығының бөтә тармаҡтарын тиерлек етештереүҙә өҫтөнлөклө урын биләйҙәр. Ауыл хужалығының төп тармағы — ит-һөт йүнәлешендәге малсылыҡ. Үҫемлекселектә игенселек өҫтөнлөк итә; төп культуралары — бойҙай, арпа, кукуруз. Шарап етештереү үҫешкән (шарап етештереү буйынса донъяла алдынғы урын), йәшелсә үҫтереү һәм баҡсасылыҡ; сәскәләр; балыҡсылыҡ һәм устрица үрсетеү. Ауыл хужалығы продукцияһы: бойҙай, иген культуралары, шәкәр сөгөлдөрө, картуф, шарап йөҙөмдәре; һыйыр ите, һөт ризыҡтары; балыҡ. Ауыл хужалығы юғары сәнәғәтле. Техника, химик ашламалар ҡулланыу буйынса Нидерланд, Германия, Даниянан ҡала икенсе урында тора. Техник ҡорамалдар, хужалыҡтарҙың ауыл хужалығы мәҙәниәтен арттырыу ауыл хужалығы продукцияһында илдең үҙ-үҙенә етештерә алыу кимәлен күтәреүгә килтерә. Иген, шәкәр өсөн — 200 проценттан ашыу, май, йомортҡа, ит — 100 проценттан ашыу.

Вино етештереү

Францияла шарап етештереү бик киң таралған. Шарап етештереү буйынса Франция менән тик Италия ғына ярыша. Һәр провинция виноградтың үҙ сорттарын үҫтерә һәм шараптарҙың үҙ сорттарын етештерә. Ҡоро шараптар өҫтөнлөк итә. Бындай шараптарҙы ғәҙәттә виноград сорты — Шардоне, Совиньон Блан, Каберне Совиньон һ. б. тип атайҙар. Ҡатнаш шараптар, йәғни виноград сорттары ҡатнашмаһынан, урынға бәйле атала. Францияла шампан шарабы, анджуй, бордо һәм бургунд шараптары айырыуса билдәле.

Тағы ла бер билдәле эсемлек — коньяк. Был — бренди йәки виноград араҡыһының бер төрө. Арманьяк кеүек башҡа сорттар ҙа бар. Францияла Коньяк ҡалаһы тирәһендә етештерелгән эсемлекте генә коньяк тип атарға була. Коньякты эскәндән һуң, ғәҙәттә, бер нәмә лә ҡапмайҙар, ҡайһы берҙә гурмандар ҡара торма ҡабырға мөмкиндәр.

Нормандияла тағы бер көслө эсемлек — кальвадос киң таралған.

Энергетика һәм файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар сығарыу

Сен-Лорандағы АЭС

Йыл һайын Францияла яҡынса 220 миллион тонна яғыулыҡ тотонола, шул уҡ ваҡытта энергия етештереүҙә АЭС ҙур роль уйнай, улар етештерелгән электр энергияһының дүрттән өс өлөшөн етештерә (2011 йылдың 1 июненә ҡарата дөйөм ҡеүәте 63,13 ГВт булған 58 энергоблок). Францияның иң эре электр энергияһы етештереүсеһе — «Électricité de France» тарихи монополияһы.

Францияның гидроэлектростанциялары селтәре Европала иң ҙуры булып тора. Уның территорияһында 500-гә яҡын ГЭС урынлашҡан. Францияның гидроэлектростанциялары 20 000 МВт ҡеүәт етештерә.

Территорияның 30 проценттан ашыуын урман тәшкил итә, Европа берлеге илдәре араһында үҙ майҙаны буйынса Франция Швеция һәм Финляндиянан һуң өсөнсө урынға сыға. 1945 йылдан Францияла урман майҙаны 46 процентҡа арта, ә һуңғы 200 йылда ике тапҡырға арта. Францияла 136 төр ағас иҫәпләнә, был Европа иле өсөн һирәк күренеш. Бында эре хайуандарҙың да һаны арта: һуңғы 20 йылда боландар һаны ике тапҡырға, ә ҡоралайҙар һаны өс тапҡырға артҡан.

Францияла тимер мәғдәне, уран мәғдәне, боксит, калий һәм таш тоҙҙары, күмер, цинк, баҡыр, ҡурғаш, никель, нефть, ағас запастары байтаҡ. Күмер сығарыуҙың төп райондары — Лотарингия (9 млн тонна) һәм Үҙәк массивтың күмер бассейны. 1979 йылдан импорт күмер сығарыуҙан артҡан. Әлеге ваҡытта яғыулыҡтың был төрө менән иң эре тәьмин итеүселәр булып АҠШ, Австралия һәм КАР тора. Нефть һәм нефть продукттарын төп ҡулланыусылар булып транспорт һәм термаль электр станциялары тора, ә Франция нефтте Сәғүд Ғәрәбстанынан, Ирандан, Бөйөк Британиянан, Норвегиянан, Рәсәйҙән, Алжирҙан һәм башҡа илдәрҙән импортлай. Газ сығарыу 3 млрд м²-ҙан артмай. Францияның иң ҙур газ ятҡылыҡтарының береһе — Пиренейҙағы Лак мөмкинлеге файҙаланып бөтөп бара. Төп газ менән тәьмин итеүселәр — Норвегия, Алжир, Рәсәй, Нидерланд, Бөйөк Британия, Нигерия һәм Бельгия. «Газ де Франс» — Европаның иң эре газ компанияларының береһе. Предприятиеның төп эшмәкәрлеге — тәбиғи газды разведкалау, етештереү, маркетинглау һәм таратыу. Францияның тәбиғи байлығын һаҡлау һәм арттырыу өсөн дәүләт тарафынан булдыра:

— 7 милли парк (мәҫәлән, Parc national de la Vanoise, Parc national de la Guadeloupe, Parc National des Pyrénées һ. б.),

— 156 тәбиғи ҡурсаулыҡ,

— биотопты һаҡлауҙың 516 зонаһы,

— Яр буйы һағы һаҡлаған 429 район,

— Францияның бөтә территорияһының 12 проценттан ашыуын биләгән 43 тәбиғәт төбәк паркы.

2006 йылда Франция тирә-яҡ мөхитте һаҡлау өсөн 47,7 миллиард евро бүлә, был бер кешегә 755 евро тәшкил итә. Был сығымдарҙың 3/4 өлөшөн бысраҡ һыуҙар һәм ҡалдыҡтарҙы таҙартыу тәшкил итә. Франция күп кенә халыҡ-ара килешеүҙәр һәм конвенциялар, шул иҫәптән Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы тарафынан климат, биотөрлөлөк һәм сүлләнеү буйынса эшләнгән килешеүҙәр яҡлы.

Сауҙа һәм хеҙмәттәр

Экспорт: машиналар эшләү продукттары, шул иҫәптән транспорт ҡорамалдары (хаҡы яҡынса 14 %), автомобилдәр (7 %), ауыл хужалығы һәм аҙыҡ-түлек продукттары (17 %; Европаның алдынғы экспортерҙарының береһе), химик тауарҙар һәм ярым әҙер продукция һ. б.. Бөтә донъя банкы мәғлүмәттәре буйынса, 2012 йылда Франция бойҙай экспортлау буйынса АҠШ-тан ҡала икенсе урынды биләй (6,7 миллиард долларлыҡ 20,3 миллион тонна).

Туризм

[[Файл:Eiffel trocadero i.jpg|220px|мини|Эйфель башняһы, Париж]] Франция — донъяла иң күп килгән ил (килгән сит ил кешеләре һаны буйынса); Париж — иң туристик ҡала; Эйфель башняһы — донъяла иң күп килеүсе һәм популяр иҫтәлекле урын, тимәк, Франция — донъя туризмы буйынса бәхәсһеҙ чемпион.

Әммә халыҡ-ара туризмдан килгән килем АҠШ-та (81,7 миллиард доллар) Францияға ҡарағанда күпкә юғарыраҡ (42,3 миллиард доллар), был Францияла туристарҙың ҡыҫҡа ваҡытҡа килеүе менән аңлатыла: Европаға килеүселәр, ғәҙәттә, күрше илдәргә килә. Бынан тыш, француз туризмы бизнес менән сағыштырғанда күберәк ғаиләле, был Францияла туристарҙың сығымдары түбән булыуы менән дә аңлатыла.

2010 йылда Францияға яҡынса 76,8 миллион кеше килә — абсолют рекорд. Француз туризмының тышҡы балансы ыңғай: 2000 йылда туризмдан килем 32,78 миллиард евро тәшкил итә, ә сит илдәргә сығыусы француз туристары 17,53 миллиард евро ғына сарыф итә.

Францияға килеүселәрҙе, һис шикһеҙ, төрлө пейзаждар, океан һәм диңгеҙ ярҙарының оҙон һыҙаттары, уртаса климат, күп төрлө һәйкәлдәр, шулай уҡ француз мәҙәниәте, аш-һыуы һәм йәшәү рәүеше абруйы йәлеп итә.

БМО-ның Бөтә донъя туристик ойошмаһының (UNWTO) 2017 йылдағы халыҡ-ара туристик ағым статистикаһы буйынса Францияға 86,9 миллион кеше килә һәм беренсе урында тора.

Ил буйлап сәйәхәт итеү өсөн туристар йыш ҡына төрлө автомобилдәр ҡуртымға алыусы агрегатор компанияларын файҙалана:

Europcar, Economybookings, Hertz, Avis, Sixt, Budget һ. б.

Транспорты

[[Файл:TGV original livery 1987.jpg|слева|240px|мини|Париж—Лион линияһында TGV PSE поезы Тимер юл транспорты Францияла тимер юл транспорты ныҡ үҫешкән. Урындағы һәм төнгө поездар, шул иҫәптән TGV (тиҙ йөрөшлө поездар) баш ҡаланы илдең бөтә эре ҡалалары, шулай уҡ Европаның күрше илдәре менән тоташтыра. Был поездарҙың тиҙлеге сәғәтенә 320 км тәшкил итә. Францияның тимер юл селтәре — 29 370 км, Көнбайыш Европа илдәре араһында иң оҙон тимер юл селтәре. Андорранан башҡа бөтә күрше илдәр менән тимер юл бәйләнеше бар. Франция метрополитены Парижда, Лион, Марсель, Лилль, Тулуза, Реннда бар. Руанда өлөшләтә ер аҫты тиҙ йөрөшлө трамвай. Метро системаһынан тыш, Парижда RER селтәре бар, ул метро системаһына ла, ҡала яны поездары селтәренә лә тоташтырылған.

Автомобиль транспорты Юл селтәре илдең бөтә территорияһын ярайһы уҡ тығыҙ. Юлдарҙың дөйөм оҙонлоғо — 951 500 км.

Францияның төп юлдары түбәндәге төркөмдәргә бүленә:

• Автомобиль юлдары — юлдың исеме юл һаны менән А хәрефенән тора. Рөхсәт ителгән тиҙлек — сәғәтенә 130 км, һәр 50 км һайын автозаправкалау станцияларының мотлаҡ булыуы, бетон бүлеү һыҙаты, светофорҙар, йәйәүлеләр үткәүеле булмауы.
• Милли юлдар — N префиксы Рөхсәт ителгән тиҙлек — сәғәтенә 90 км (бетон бүлеү һыҙаты булғанда — 110 км/сәғ).
• Ведомство юлдары — рөхсәт ителгән тиҙлек D префиксы — сәғәтенә 90 км.

Ҡалаларҙа рөхсәт ителгән тиҙлек сәғәтенә 50 км тәшкил итә. Билбау ҡулланыу мотлаҡ. 10 йәшкә тиклемге балаларҙы махсус ултырғыстарҙа йөрөргә кәрәк.

Авиация транспорты
Францияла яҡынса 475 аэропорт бар. Шуларҙың 295-енә асфальт түшәлгән йәки бетон осоу-ултырыу һыҙаттары, ҡалған 180 осоу-ултырыу һыҙаты бар (2008 йыл мәғлүмәттәре буйынса). Францияның иң ҙур аэропорты — Париж ситендә урынлашҡан Руасси-Шарль де Голль аэропорты. Францияның Air France милли авиаташыусыһы донъяның бөтә илдәренә тиерлек осоштар башҡара.

Мәҙәниәт

Франция ҙур мәҙәни мираҫҡа эйә. Бай, төрлө, киң төбәк айырмалыҡтарын, шулай уҡ төрлө дәүерҙәге иммиграция тулҡындарының йоғонтоһон сағылдыра. Франция цивилизацияға бөйөк математиктарҙы, күп һанлы философтарҙы, яҙыусыларҙы, рәссамдарҙы, Мәғрифәтселек дәүерен, дипломатия телен, кешенең билдәле бер универсаль төшөнсәһен һәм башҡаларҙы бирә. Француз теле быуаттар буйы төп халыҡ-ара тел булып тора, һәм был ролде беҙҙең көндәргә тиклем һаҡлап ҡала. Үҙ тарихының оҙайлы осорҙарында Франция ҙур мәҙәни үҙәк була, үҙенең ҡаҙаныштарын бөтә донъяға тарата. Мода йәки кино кеүек күп өлкәләрҙә ул әле лә донъяла алдынғы урынды һаҡлап ҡала. Парижда ЮНЕСКО — Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Мәғариф, фәнни һәм мәҙәниәт ойошмаһының штаб-фатиры урынлашҡан.

Гастрономия

Традицион француз ризығы тәүҙә ҡабымлыҡтан (hors d’oeuvre) (ҡайнар йәки һалҡын ҡабымлыҡ, әгәр төшкө аш тураһында һүҙ барһа), артабан һурпанан, артабан төп блюдо, салаттан һәм сырҙан башланырға мөмкин. Ашамлыҡ десерт йәки емеш менән тамамлана. Ашамлыҡтың мөһим өлөшө — сыр, уларҙың 200-ҙән ашыу төрө бар. Нәҡ Францияла үтә асыҡ һурпа кеүек ризыҡ барлыҡҡа килә. Француздарҙың айырым ғорурлығы — шараптар. Француз шараптары королдәре — Бордо һәм Бургундия. Коньяк та шулай уҡ бөтә донъяға билдәле.

Архитектура

Шамбор һарайы

Франция территорияһында боронғо архитектураның, тәү сиратта Нимда, шулай уҡ XI быуатта киң таралған роман стиленең әһәмиәтле ҡомартҡылары һаҡланып ҡалған. Мәҫәлән, Тулузалағы Изге Сатурнин Базиликаһы соборҙары, Европала иң ҙур роман сиркәүе, Пуатьела Нотр-Дам-ла-Гранд сиркәүе. Әммә урта быуат француз архитектураһы тәү сиратта үҙенең готика ҡоролмалары менән билдәле. Готика стиле Францияла XII быуат уртаһында барлыҡҡа килә, беренсе готика соборы Сен-Дени базиликаһы була (1137—1144). Францияла готика стилендәге иң әһәмиәтле әҫәрҙәре булып Шартр, Амьен һәм Реймс соборҙары тора, әммә дөйөм алғанда, Францияла готика стилендә ғибәҙәтханаларҙан алып ҙур соборҙарға тиклем бик күп һәйкәлдәр бар. XV быуатта «ялҡынлы готика» осоро килеп етә, унан беҙгә, Париждағы Сен-Жак башняһы йәки Руан соборы порталдарының береһе кеүек, айырым өлгөләр генә килеп етә. XVI быуатта Франциск I хакимлығынан башлап, француз архитектураһында Яңырыу дәүере башлана, ул Луара үҙәнендәге замоктарҙан — Шамбор, Шенонсо, Шеверни, Блуа, Азэ-ле-Ридо һәм башҡа замоктарҙан, шулай уҡ Фонтенбло һарайында яҡшы сағыла.

Ун етенсе быуат барокко архитектураһының сәскә атыу дәүере була, уға Версаль һәм Люксембург баҡсалары кеүек ҙур һарай һәм парк ансамблдәре, Валь-де-Грасс йәки Инвалидтар һарайы кеүек ҙур көмбәҙле биналар хас. XVIII быуатта барокко классицизм менән алмаштырыла. Был дәүергә тура урамлы һәм перспективалы ҡала төҙөлөшө, ҡала киңлеген үҫтереү, мәҫәлән, Париждағы Елисей яландары өлгөһө ҡарай. Классицизмдың актуаль архитектураһына күп кенә Париж ҡомартҡылары, мәҫәлән, Пантеон (элекке Сент-Женевьев сиркәүе) йәки Мадлен сиркәүе миҫал итеп килтерелә. Классицизм әкренләп XIX быуат башы стиле булған ампирға әүерелә, Францияла Каррузель плацдармындағы арка уның стандарты булып тора. 1850—1860 йылдарҙа Париж тулыһынса үҙгәртеп ҡорола, һөҙөмтәлә ул бульварҙар, майҙандар һәм тура урамдар менән заманса күренешкә эйә була. 1887—1889 йылдарҙа Эйфель башняһы төҙөлә, ул замандаштары тарафынан кире ҡағыуға осраһа ла, хәҙерге ваҡытта Париж символдарының береһе һанала. ХХ быуатта модернизм бөтә донъяға тарала, модернизм архитектураһында Франция төп урынды алып тормай, әммә Францияла, Ле Корбюзье төҙөгән Роншанеҙағы сиркәү йәки махсус план буйынса төҙөлгән Ҙур арка менән Париждың Ла-Дефанс бизнес районы кеүек матур өлгөләр барлыҡҡа килә. Шул уҡ Дефансела Tour First үтә бейек йорт — бейеклеге 231 м, Европаның иң бейек биналары исемлегендә 26-сы урынды биләй (шул иҫәпкә Рәсәйҙе лә индереп), Европа берләшмәһенең иң бейек биналары исемлегендә 8-се урын, Францияның иң бейек бинаһы булып тора (ләкин ҡоролма түгел).

Һынлы сәнғәт

Эдуард Мане, «Үләндә иртәнге аш». Был картинанан француз импрессионизмы башлана

Франциялаурта быуат сәнғәтенең иҫ киткес өлгөләрен (готик соборҙар скульптураһы, Жан Фуке картинаһы) барлыҡҡа килә. Китап миниатюраһы, герцог Берриҙың атаҡлы сәғәт оҫталары ағалы-ҡустылы Лимбургтарҙың мөғжизәле сәғәте) һәм Ренессанс сәнғәте (лимож эмале, Франсуа Клуэ картинаһы, Фонтенбло мәктәбе) һәм ун етенсе быуат (Жорж де Латур), француз сәнғәте һәр ваҡыт башҡа илдәрҙең, тәү сиратта Италия һәм Нидерландтың күләгәһендә була. XVIII быуатта бөйөк француз оҫталары (рәссамдар Никола Пусснн һәм Клод Лоррен, скульптор Пьер Пуже) тормошоноң байтаҡ өлөшөн ул ваҡытта был донъя сәнғәте үҙәге тип һаналған Италияла үткәрә. Францияла барлыҡҡа килгән һынлы сәнғәттең беренсе стиле XVIII быуатта рококо стиле була, уларҙың иң эре вәкилдәре — Антуан Ватто һәм Франсуа Буше. XVIII быуаттың икенсе яртыһында, Шардендың натюрморттары һәм Грезаның ҡатын-ҡыҙ портреттары аша, француз һынлы сәнғәте классицизмға килә, ул 1860-сы йылдарға тиклем француз академик сәнғәтендә өҫтөнлөк итә. Был тенденцияның төп вәкилдәре булып Жак Луи Давид һәм Доминик Энгр тора. Шул уҡ ваҡытта Францияла дөйөм Европа художестволы хәрәкәттәре барлыҡҡа килә, улар рәсми академик йүнәлештәрҙән ныҡ айырыла: романтизм (Теодор Жерико и Эжен Делакруа), ориентализм (Жан-Леон Жером), "Барбизон мәктәбе"нең реалистик пейзажы, Жан-Франсуа Милле һәм Камиль Коро, реализм (Густав Курбе, өлөшләтә Оноре Домье), символизм (Пьер Пюви-де-Шаванн, Густав Моро) иң күренекле вәкилдәре була. Тик 1860-се йылдарҙа ғына француз сәнғәте сифат яғынан алға китеш яһай, һәм Франция донъя сәнғәтендә бәхәсһеҙ лидерлыҡ булып китә, икенсе донъя һуғышына тиклем был етәкселекте һаҡлап ҡалыу мөмкинлеге һаҡлана. Был алға китеш, тәү сиратта, Эдуар Мане һәм Эдгар Дега ижады менән, ә һуңынан импрессионистар менән бәйле, уларҙың иң иғтибарға лайыҡтары Огюст Ренуар, Клод Моне, Камиль Писсарро һәм Альфред Сислей, шулай уҡ Густав Кайботт.

Шул уҡ ваҡытта башҡа күренекле шәхестәр булып скульптор Огюст Роден һәм бер ниндәй тенденцияларға ла ҡушылмаған Одилон Редон тора, . Тәүҙә импрессионистарға ҡушылған Поль Сезанн тиҙҙән уларҙан ситләшә һәм һуңыраҡ постпрессионизм тип аталған стилдә эшләй башлай. Постпрессионизмға шулай уҡ Поль Гоген, Винсент ван Гог һәм и Анри де Тулуз-Лотрек кеүек киң билдәле рәссамдарҙың ижады, шулай уҡ XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында Францияла барлыҡҡа килгән, артабан бөтә Европаға таралған, башҡа сәнғәт мәктәптәренә йоғонто яһаусы яңы художество йүнәлештәре инә. Был — пуантилизм (Жорж Сёра һәм Пол Синьяк), «Наби» төркөмө (Пьер Боннар, Морис Дени, Эдуар Вюйяр), фовизм (Анри Матисс, Андре Дерен, Рауль Дюфи), кубизм (Пабло Пикассоның иртә әҫәрҙәре, Жорж Брак). Француз сәнғәте шулай уҡ авангардтың төп йүнәлештәренә яуап бирә, мәҫәлән, экспрессионизм (Жорж Руо, Хаим Сутин), Марк Шагалдың картинаһы йәки Ив Тангиҙың сюрреалистик әҫәрҙәре. Икенсе донъя һуғышы осоронда немец оккупацияһында булғандан һуң, Франция донъя сәнғәтендә лидерлығын юғалта.

Әҙәбиәт

[[Файл:Victor Hugo.jpg|справа|200px|мини|Виктор Гюго — француз яҙыусыһы, драматург, шағир, сәйәсмән, академик, француз романтизмының иң сағыу шағирҙарының береһе]] Боронғо француз телендә һаҡланып ҡалған иң тәүге әҙәбиәт ҡомартҡылары IX быуат аҙағына ҡарай, әммә француз урта быуат әҙәбиәтенең сәскә атыуы XII быуатта башлана. Эпос (Роланд тураһында йыр), аллегорик (Роза тураһында роман) һәм сатирик (Төлкө тураһында роман) шиғырҙары, рыцарь әҙәбиәте, тәү сиратта Тристан һәм Изольда һәм Кретьен де Труа әҫәрҙәре, труверҙар шиғриәте ижад ителә. Шул уҡ ваҡытта XII быуатта Көньяҡ Францияла иҫке провансал телендә яҙған трубадурҙар шиғриәте иң юғары нөктәһенә етә. Урта быуат Францияһының иң күренекле шағиры Франсуа Вийон була.

Раблеҙың «Гаргантюа и Пантагрюэль» протороманы француз әҙәбиәтендә Урта быуаттар һәм Яңырыу дәүерҙәре араһында тора. Францияла ғына түгел, дөйөм Европа масштабында Ренессанс прозаһының иң бөйөк оҫтаһы булып Мишель Монтен үҙенең "Тәжрибәләр"е таныла. Пьер Ронсар һәм плеяда шағирҙары латин теле өлгөһөндә француз телен «яҡшыртырға» тырышалар. Антик әҙәби мираҫты үҙләштереү XVIII быуатта, классицизм дәүере башланыу менән, яңы кимәлгә сыға. Француз философтары (Декарт, Паскаль, Ларошфуко) һәм Гранд-Сишель драматургтары (Корнель, Расин и Мольер) дөйөм Европала билдәлелек ала, ә прозаиктар (Шарль Перро) һәм шағирҙар (Жан де ЛаФонтен) бик үк билдәле булмай.

Мәғрифәтселек осоронда Францияның Мәғрифәтселек әҙәбиәте, популярлығы оҙаҡҡа һуҙылмаһа ла, Европаның әҙәби зауығын көсләп тағыуын дауам итә. XVIII быуат француз әҙәбиәтенең иң әһәмиәтле ҡомартҡылары иҫәбендә — өс роман: «Манон Леско», «Хәүефле элемтәселәр», «Кандид». Ул замандың шәхесһеҙ шиғриәте хәҙер бөтөнләй тиерлек ҡабаттан баҫылмай.

Бөйөк француз революцияһынан һуң романтизм дәүере башлана, Францияла Шатобриан, маркиз-де-Саде һәм мадам де Сталь ижадынан башлана. Классицизм традициялары йәшәүсән булып сыға, ә француз романтизмы сағыштырмаса һуң — быуат уртаһында Виктор Гюго һәм бер нисә әһәмиәткә эйә булмаған фигуралар — Ламартин, де Виньи һәм Мюссе ижадында иң юғары нөктәһенә етә. Тәнҡитсе Сен-Бев француз романтизмы идеологы була, ә уның иң популяр әҫәрҙәре булып Александр Дюманың тарихи мажаралы романдары тора.

1830-сы йылдарҙан башлап француз әҙәбиәтендә реалистик йүнәлеш нығыраҡ һиҙелә башлай, уның йүнәлешендә «хис-тойғолар шағиры» Стендаль һәм ҡыҫҡа ғына лаконик Мериме ижалы үҫә. Француз реализмының иң бөйөк фигуралары булып Оноре де Бальзак («Кешелек комедияһы») һәм Гюстав Флобер(«Бовари ханым») тора, әммә һуңғыһы үҙен нео-романтик («Саламбо») тип билдәләй. «Бовари ханым» йоғонтоһо аҫтында «Флобер мәктәбе» барлыҡҡа килә, ул натурализм тип билдәләнә һәм Золя, Мопассан, ағалы-ҡустылы Гонкур һәм сатирик Доде исемдәренән ғибәрәт. Натурализм менән бер рәттән бөтөнләй икенсе әҙәби йүнәлеш үҫешә. Парнассыларҙың әҙәби төркөмө, атап әйткәндә, Теофилем Готье тарафынан тәҡдим ителә, уның бурысы итеп «сәнғәт хаҡына сәнғәт» булдырыу бурысы ҡуйыла. Парнассыларға «ҡарғышлы шағирҙарҙың» беренсеһе Чарльз Бодлер ҡушыла, ул «Яуызлыҡ сәскәләре» эпоха коллекцияһы авторы.

ХХ быуат дауамында ун дүрт француз яҙыусыһы Нобель премияһына лайыҡ була. Француз модернизмының иң сағыу ҡомартҡыһы булып Марсель Прусттың Анри Бергсон тәғлимәте нигеҙендә үҫкән «Юғалған ваҡытты эҙләү» роман-ағымы тора. Модернизм позицияларында булған «Нувель Ревю Франсез» журналының абруйлы нәшерсеһе Андре Жид була. Анатоль Франс һәм Ромен Ролландың ижады социаль һәм сатирик мәсьәләләргә табан үҫешә, шул уҡ ваҡытта Франсуа Мориак һәм Пол Клодель диндең хәҙерге замандағы урынын байҡарға тырыша.

Аполлинерҙың тәжрибәһе ХХ быуат башындағы шиғриәттә «расин» шиғырына (Поль Валери) ҡыҙыҡһыныу уятыу менән оҙатыла. Һуғышҡа тиклемге йылдарҙа сюрреализм авангардтың (Кокто, Бретон, Арагон, Элуард) өҫтөнлөклө йүнәлеше була. Һуғыштан һуңғы осорҙа сюрреализм экзистенциализм (Камю романдары) менән алмаштырыла, уның менән «абсурд театры» (Ионеско һәм Беккет) драматургияһы бәйле. Постмодерн дәүеренең иң ҙур күренештәре булып «яңы роман» (идеолог — Роб-Грийе) һәм УЛИПО тел экспериментаторҙары төркөмө (Раймон Кено, Жорж Перек) тора.

Француз телендә яҙған авторҙарҙан тыш, Францияла, бигерәк тә XX быуатта, аргентиналы Кортасар кеүек башҡа әҙәбиәт вәкилдәре лә эшләй. Октябрь революцияһынан һуң Париж рус эмиграцияһы үҙәктәренең береһенә әйләнә. Урыҫ яҙыусылары һәм шағирҙары, мәҫәлән, Иван Бунин, Александр Куприн, Марина Цветаева йәки Константин Бальмонт төрлө ваҡытта эшләй. Күптәр, Гайто Газданов кеүектәр, үҙҙәрен Францияла уҡ яҙыусы итеп таныта. Күп кенә сит ил кешеләре, Беккет һәм Ионеско кеүектәр, француз телендә яҙа башлай.

Музыка

Ҡалып:Төп статья Француз музыкаһы Бөйөк Карл заманынан уҡ билдәле, әммә донъя масштабындағы композиторҙар: Жан Батист Лулли, Луи Куперен, Жан Филипп Рамо — барокко дәүерендә генә барлыҡҡа килә. Француз классик музыкаһының сәскә атыуы XIX быуатта барлыҡҡа килә. Романтизм дәүере Францияла Гектор Берлиоз әҫәрҙәренән, тәү сиратта уның симфоник музыкаһынан ғибәрәт. Быуат уртаһында Сен-Санс, Габриэль Форе һәм Сезар Франк кеүек билдәле композиторҙар үҙҙәренең әҫәрҙәрен яҙа, ә XIX быуат аҙағында Францияла барлыҡҡа килгән классик музыканың яңы йүнәлеше — Эрик Сати, Клод Дебюсси һәм Морис Равель исемдәре менән бәйле импрессионизм. XX быуатта донъя музыкаһының дөйөм йүнәлешендә Францияның классик музыкаһы үҫешә. Билдәле композиторҙар, шул иҫәптән Артур Онеггер, Дариус Мийо һәм Франсис Пуленк формаль рәүештә «Шестёрки» төркөмөнә берләшә, әммә уларҙың эштәрендә уртаҡлыҡтары бик аҙ. Дөйөм алғанда, Оливье Мессиандың ижадын музыканың ниндәй ҙә булһа йүнәлешенә бәйләп булмай. 1970-се йылдарҙа Францияла һуңыраҡ бөтә донъяға таралған «спектраль музыка» техникаһы тыуа, унда уның тауыш спектрын иҫәпкә алып музыка яҙыла.

Эдит Пиаф

1920-се йылдарҙа Францияла джаз тарала, уның иң эре вәкиле Стефан Граппелли була. Француз поп-музыкаһы инглиз телле музыканан айырмалы үҫеш ала. Шулай итеп, йырҙың ритмы йыш ҡына француз теле ритмына эйәрә (был жанр шансон тип билдәләнә). Шансонда йырҙың лирикаһына ла, музыкаһына ла баҫым яһалырға мөмкин. Был жанрҙа Эдит Пиаф, Шарль Азнавур XX быуат уртаһында ғәҙәттән тыш популярлыҡҡа өлгәшә. Жорж Брассенс, Жак Брель, Жильбер Беко, кино артистары Бурвиль һәм Ив Монтан кеүектәр йырҙар өсөн шиғырҙар яҙа. Францияның күп кенә төбәктәрендә халыҡ музыкаһы тергеҙелә. Ҡағиҙә булараҡ, халыҡ төркөмдәре, фортепиано һәм баян ҡулланып, XX быуат башындағы композицияларҙы башҡара.

XX быуаттың икенсе яртыһында Францияла ябай эстрада музыкаһы киң таралыу ала, уларҙы башҡарыусылар, мәҫәлән, Мирей Матьё, Далида, Джо Дассен, Патриция Каас, Милен Фармер, Лара Фабиан була.

Жан-Мишель Жарр

Электрон музыкаға француздар ҙур өлөш индерә. Жан-Мишель Жарр, Space һәм Rockets төркөмдәре был жанрҙың пионерҙары араһында була. Иртә француз электроникаһында синтезатор үҙәк роль уйнай, шулай уҡ фәнни фантастика һәм киңлек эстетикаһы. 1990 йылдарҙа Францияла башҡа электрон жанрҙар ҙа үҫешә, мәҫәлән, трип-хоп (Air, Télépopmusik), нью-йдж (Era), хаус (Daft Punk) һ. б.

Францияла рок-музыка Төньяҡ Европалағы кеүек популяр түгел, әммә был жанр француз сәхнәһендә яҡшы сағыла. 1960—1970-се йылдарҙың француз рок патриархтары араһында прогрессив Арт Зойд, Гонг, Магма кеүектәрҙе билдәләп үтергә кәрәк. 80-се йылдарҙың төп төркөмдәре булып панктан һуңғы Noir Désir, Shakin' Street һәм Mystery Blue төп металлистар булып тора. Һуңғы ун йыллыҡтың иң уңышлы төркөмдәре булып металлистар Anorexia Nervosa һәм рэпкор артистары Pleymo тора. Һуңғылары Францияның хип-хоп күренеше менән дә бәйле. Был «урам» стиле ерле булмаған халыҡ, ғәрәп һәм африкан иммигранттары араһында бик популяр. Иммигранттар ғаиләләренең ҡайһы бер башҡарыусылары, мәҫәлән, Diam’s, MC Solaar киң танылыу ала.

21 июндә Францияла Музыка көнө киң билдәләнә.

Кинематограф

Ағалы-ҡустылы Братья Люмьер — киноға нигеҙ һалыусылар

XIX быуат аҙағында Франция кино уйлап табыу урыны булыуына ҡарамаҫтан, француз киноһының хәҙерге йөҙө Икенсе донъя һуғышынан һуң, һуғыш мираҫын һәм немец оккупацияһын аңлағандан һуң барлыҡҡа килә. Нацистарға ҡаршы фильмдар серияһынан һуң француз киноһында гуманизмға мөрәжәғәт мөһим була. Һуғыштан һуң экранлаштырылған иң яҡшы француз классикаһы бөтә донъяға билдәле була: «Парм торлағы» (1948), «Ҡыҙыл һәм ҡара» (1954), «Тереза Ракен» (1953). 1950 йылдар аҙағында француз киноһы үҫешендә А. Рененың «Хиросима», «Моя любовь» (1959) инновацион фильмы ҙур роль уйнай. 1940-сы йылдар аҙағы — 1950 йылдар башында иҫ киткес шәп актерҙар: Жерар Филип, Бурвиль, Жан Маре, Мари Казарес, Луи де Фюнес, Серж Реджани һ. б. билдәлелек ала.

Француз киноһының «яңы тулҡыны» юғары нөктәгә күтәрелгән осорҙа ҡыҫҡа ваҡыт эсендә 150-нән ашыу яңы режиссер килә, улар араһында алдынғы урындарҙы Жан-Люк Годар, Франсуа Трюффо, Клод Лелуш, Клод Шаброль, Луи Маль биләй. Ул саҡта режиссер Жак Деми — «Шербур ҡулсатырҙары» (1964) һәм «Рошфор ҡыҙҙары» (1967) фильм-мюзиклдары була. Һөҙөмтәлә Франция донъя киноһы үҙәктәренең береһенә әүерелә, донъяның иң яҡшы кинорежиссерҙарын йәлеп итә. Бертолуччи, Ангелопулос йәки Иоселиани кеүек режиссерҙар Францияла тулы йәки өлөшләтә төшөрөлгән фильмдарын төшөрә, француз фильмдарында бик күп сит ил актерҙары төшә.

1960—1970 йылдарҙа француз киноһында актерҙар плеядаһы барлыҡҡа килә, улар араһында иң билдәлеләре — Жанна Моро, Жан-Луи Трентиньян, Жан-Поль Бельмондо, Жерар Депардьё, Катрин Денёв, Ален Делон, Анни Жирардо. Француз комиктары Пьер Ришар һәм Колюш популярлыҡ яулай.

Хәҙерге француз киноһы — ярайһы уҡ нескә зауыҡлы кино, унда сюжеттың психологияһы һәм драмаһы төшөрөүҙең ниндәйҙер нескәлеге һәм художестволы матурлығы менән берләштерелә. Стилде мода режиссёрҙары Люк Бессон, Жан-Пьер Жёне, Франсуа Озон, Филипп Гаррель билдәләй. Популяр актерҙар — Жан Рено, Одри Тоту, Марион Котийяр, Софи Марсо, Кристиан Клавье, Матьё Кассовиц, Луи Гаррель, Леа Сейду. Франция хөкүмәте милли киноны үҫтереүгә һәм экспортлауға әүҙем булышлыҡ итә.

1946 йылдан алып Канн халыҡ-ара кинофестивале үткәрелә. 1976 йылда йыл һайын «Сезар» милли кинопремияһы булдырыла.

Театр

Мольер

Францияла театр тамашалары урта быуаттарға ҡарай. Яңырыу осоронда ҡалаларҙағы театр тамашалары гильдиялар тарафынан ныҡлы контролдә тотола; шулай итеп, «Les Confrères de la Passion» гильдияһы Парижда тамашалар монополияһына эйә була, ә XVI быуат аҙағында — ғөмүмән, бөтә театр спектаклдәренә. Гильдия театр өсөн ҡуртымға бүлмә ала. Йәмәғәт театрҙарынан тыш, шәхси йорттарҙа ла спектаклдәр тамашалар ҡуйыла. Спектаклдәрҙә ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша ала, әммә бөтә актерҙар ҙа сиркәүҙән ситләштерелә. XVIII быуатта театр тамашалары, ниһайәт, комедияларға һәм трагедияларға бүленә, итальян коммедияһы dell’arte популярлыҡ яулай. Даими театрҙар барлыҡҡа килә; 1689 йылда Людовик XIV указы менән уларҙың икәүһе берләштерелә һәм Комеди Франсез барлыҡҡа килә. Әлеге ваҡытта был хөкүмәт тарафынан финансланған берҙән-бер француз репертуарлы театр. Провинцияла актерҙарҙың илгизәр труппалары тарала. Ун етенсе быуат аҙағында француз театрында тулыһынса урын, ваҡыт һәм хәрәкәт берҙәмлеге төшөнсәһе менән классицизм өҫтөнлөк итә. Был төшөнсә XIX быуатта ғына хакимлыҡ итеүҙән туҡтай, сөнки романтизм барлыҡҡа килә, ә һуңынан реализм һәм декадент ағымдары барлыҡҡа килә. XIX быуаттың иң билдәле француз драматик актрисаһы — Сара Бернар. XX быуатта француз театры авангард ағымына дусар була, һуңыраҡ Брехттың көслө йоғонтоһон кисерә. 1964 йылда Ариана Мнушкина һәм Филипп Леотар актерҙар, драматургтар һәм тамашасылар араһындағы айырманы бөтөрөү маҡсатында Téâtre du Soleil ижад итә.

Францияла көслө цирк мәктәбе бар; атап әйткәндә, 1970-се йылдарҙа бында (Бөйөк Британия, Австралия һәм АҠШ менән бер үк ваҡытта) «яңы цирк» барлыҡҡа килә .

Мәғариф һәм фән

Францияла белем алыу 3 йәштән 16 йәшкә тиклем мотлаҡ һанала һәм түбәндәге төп принциптарға нигеҙләнә: уҡытыу азатлығы (дәүләт һәм шәхси учреждениелар), бушлай, нейтралитет һәм лаицизм.

Юғары белем

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Францияның юғары уҡыу йорттары

Юғары белемде тамамланған урта белем (франц. baccalauréat, юғары белем бакалавры дәрәжәһе менән бутарға ярамай) һәм төрлө юғары уҡыу йорттары һәм тәҡдим ителгән дисциплиналар менән айырылып торған осраҡта ғына алырға мөмкин. Юғары уҡыу йорттарының күпселеге йәмәғәт һәм Франция мәғариф министрлығына буйһона. Францияла юғары уҡыу йорттарының ике төрө булған:

• Уҡытыусылар, табиптар, юристар һәм тикшеренеүселәр әҙерләүсе юғары уҡыу йорттары;
• Юғары мәктәптәр инженерлыҡ һәм хәрби эштәр, идара итеү, иҡтисад, мәғариф һәм мәҙәниәт өлкәһендә юғары профессиональ белгестәр әҙерләй.

Фән

Францияла фән яйлап шәхси финанслауға күсә: 1975 йылда дәүләт бөтә сығымдарҙың 28,0 процентын финанслай, 1995 йылда — ни бары 13,7 %, ә 2003 йылда — ни бары 12,6 %. Уның урынына 1975—2003 йылдарҙа шәхси предприятие сығымдарының өлөшө 63,8 проценттан 78,0 процентҡа тиклем арта[82]. Сит ил финанслауының өлөшө үҙгәрә — 1975 йылда — 8,2 %, 1995 йылда — 11,1 %, 2003 йылда — 9,4 %. 2001 йылда тикшеренеүселәр Францияның иҡтисади яҡтан әүҙем халҡының 7,0 процентын тәшкил итә. 2001 йылда тикшеренеүселәр Францияның иҡтисади яҡтан әүҙем халҡының 7,0 процентын тәшкил итә.

Предприятиелар араһында фәнни-техник инновацияларҙа төп ролде 2000-се йылдар башында иң эре һәм эре предприятиелар уйнай: шуларҙың 12-һендә генә 2003 йылда 500-ҙән ашыу кеше эшләй, ғалимдарҙың 70 проценты тиерлек туплана. Бөтә француз предприятиеларында эске НИОКР сығымдарының яҡынса 80 проценты уларға тура килә. 2000-се йылдар башында НИОКР сығымдарына тармаҡтың иғтибары бик юғары була: сығымдарҙың 64 процентын тик алты сәнәғәт (автомобиль, элемтә, фармацевтика, аэрокосмос һәм башҡалар) тәшкил итә һәм фәнни кадрҙарҙың 59 процентын файҙалана.
Францияла иң ҙур фәнни тикшеренеүҙәр үҙәге — CNRS (Centre national de la recherche scientifique — милли фәнни тикшеренеүҙәр үҙәге).

Атом энергетикаһы өлкәһендә CEA (Comissariat à l'énergie atomique) фәнни үҙәге айырылып тора; йыһанды тикшереү һәм космос приборҙарын проектлау өлкәһендә — CNES (Centre national d'études spatiales), совет һәм Рәсәй инженерҙары менән берлектә бер нисә проект эшләй.

Франция Европа фәнни проекттарында әүҙем ҡатнаша, мәҫәлән, «Галилей» спутник навигацияһы системаһы проекты йәки Ерҙең климатын өйрәнеүсе «Энвисат» проекты.

Киң мәғлүмәт саралары

Телевидение һәм радиотапшырыуҙар

1995 йылда француз ғаиләләренең 95 процентында өйҙә телевизоры була. Дециметрлы диапазонында бер нисә дәүләт (Франция 2, Франция 3, Франция 5, Арте — Германия менән бергә) һәм шәхси (TF1, Канал+(түләү каналы), M6) телекомпаниялары бар. Дәүләт радиоһы һәм дәүләт телевидениеһы Радио һәм телевидение Юғары Советы тарафынан идара ителә, уларҙың өс ағзаһын Президент тәғәйенләй, өсөһөн Сенат Президенты, өсөһөн Милли йыйылыш рәйесе тәғәйенләй. Бөтә ағзалар ҙа 6 йылға тәғәйенләнә, ике йылға бер тапҡыр яңыртыла, ҡабаттан тәғәйенләнеү хоҡуғы булмай, Президент тарафынан Радио һәм телевидениеның Юғары Советы рәйесе тәғәйенләнә. 2005 йылда цифрлы эфир телевидениеһы барлыҡҡа килгәс, бушлай ирекле каналдар йыйылмаһы киңәйә. 2009 йылдан башлап әкренләп аналоглы телевидениенан баш тарта башлайҙар, Францияла уны тулыһынса туҡтатылған да инде. Күп кенә тематик дәүләт радиостанциялары FM төркөмөндә трансляциялана: France Inter, France Info (яңылыҡтар), France Bleu (урындағы яңылыҡтар), France Culture (мәҙәниәт), France Musique (классик музыка, джаз), FIP (музыка), Le Mouv' (йәштәр рок-радиостанцияһы) һәм башҡалар.

Францияла «Frencian Radio International» радиостанцияһы бар, уның аудиторияһы 44 миллион кеше тәшкил итә һәм 13 телдә тапшырыуҙар алып бара.

2009 йылда, аналоглы технологияларҙан бөтөнләй баш тартыу маҡсатында, радиостанцияларҙың цифрлы тапшырыуҙарға күсеү шарттарын билдәләү планлаштырыла.

Француз радиоһындағы йырҙар ваҡыттың кәм тигәндә 40 процентын биләргә тейеш.

Матбуғатта

Популяр журналдар

Иң популяр махсуслаштырылған журналдар — «L’Equipe» (спорт) һәм «Les Echos» (эшлекле яңылыҡтар).

• «Paris Match» (иллюстрированный еженедельник новостей)
• «Femme actuelle»,
• «Elle»,
• «Marie-Claire» (журналы для женщин),
• «L’Express»,
• «Le Point»,
• «L’Obs|Le Nouvel Observateur» (еженедельники новостей),
• «Télé7 jours» (телевизионные программы и новости).

Шулай уҡ көндәлек төбәк гәзиттәре лә күп, уларҙың иң билдәлеһе — Оуэст-Франс, уның тиражы 797 000 дана тәшкил итә, был көндәлек милли гәзиттәрҙең тиражынан ике тапҡырға тиерлек күберәк.

Милли әһәмиәттәге көндәлек гәзиттәр араһында иң ҙур тиражлылары бар:

• «Le Figaro»,
• «Le Parisien»,
• «Le Monde»,
• «France Soir»,
• «Libération». .

2000-се йылдар башынан көндәлек ирекле матбуғат 2000-се йылдар башынан көндәлек ирекле матбуғат таратыла, ул ундағы реклама иҫәбенә финанслана: «20 минут» (уҡыусылар һаны буйынса француз матбуғаты лидеры), «Direct matin», «Metro» халыҡ-ара гәзите, шулай уҡ күп кенә урындағы баҫмалар.

Спорт

Олимпия уйындары

Хәҙерге олимпия хәрәкәтенә француз йәмәғәт эшмәкәре, педагог Пьер де Кубертен (1863—1937) нигеҙ һалыусы була. Олимпия уйындары ваҡытында франция командаһы велосипед спорты буйынса иң күп миҙал яулай. Олимпия уйындарында француз спортсылары 1896 йылдан алып ҡатнаша. Бынан тыш, йәйге Олимпия уйындары ярыштары Парижда ике тапҡыр үткәрелә — 1900 һәм 1924 йылдарҙа ҡышҡы Олимпия уйындары өс төрлө ҡалала — Шамонила (1924), Греноблдә (1968) һәм Альбервилдә (1992) үткәрелә. 2024 йылда Парижда 100 йыл эсендә тәүге тапҡыр олимпия уйындарын ҡабаттан ҡабул итә.

Футбол

Футбол буйынса Франция йыйылма командаһы уйынсылары 2018 йылдың 15 июлендә Мәскәүҙә 21-се донъя чемпионаты трофейын күтәрә.

Футбол буйынса Франция йыйылма командаһы 1998 һәм 2018 йылдарҙа Донъя кубогын, ә 1984 һәм 2000 йылдарҙа Европа чемпионатында еңеү яулай.

Илдә 1938 һәм 1998 йылдарҙа футбол буйынса донъя чемпионаты һәм 1960, 1984 һәм 2016 йылдарҙа Европа чемпионаты үтә.

Биатлон

Францияла биатлон Рафаэль Пуаре, Мартен һәм Симон Фуркад, Мари-Лор Брюне һәм Мари Дорен Абер кеүек спортсылар арҡаһында популярлыҡ яулай. 2013 йылдың декабрендә Францияла Анси ҡалаһында биатлон буйынса 2013/2014 йылдарҙа донъя чемпионаты башлана.

Тур де Франс велосипед уҙышы

1903 йылдан Францияла донъялағы иң абруйлы велосипед ярышы — Тур де Франс үткәрелә. Июндә старт алған уҙыш 21 этаптан тора, уларҙың һәр береһе бер көн дауам итә.

Һылтанмалар

• Официальный сайт правительства (фр.).
• France (ингл.). www.bbc.co.uk. Дата обращения: 14 апрель 2021.
• France (ингл.). europa.eu. Дата обращения: 14 апрель 2021.
•  Викисклад: Атлас: Франция 
• Key Development Forecasts for France from International Futures (ингл.). www.ifs.du.edu. Дата обращения: 14 апрель 2021.